W odpowiedzi na to pytanie pomocny może być wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 24 lipca 2007 r., sygn. akt I SA/Gd 71/07. W sprawie będącej przedmiotem rozpoznania sądu zarząd Nieruchomości Komunalnych Zakład Budżetowy (dalej jako: Zarząd) obciąża użytkowników lokali opłatą za bezumowne korzystanie z lokalu w okresie od dnia wypowiedzenia umowy najmu lokalu do dnia przejęcia tego lokalu. Zarząd wystąpił do urzędu skarbowego z wnioskiem o udzielenie wiążącej interpretacji podatkowej. Chciał wiedzieć, czy pobieranie odszkodowania (w kwocie odpowiadającej wysokości czynszu) za zajmowanie lokalu użytkowego bez tytułu prawnego w sytuacji, gdy przeciwko osobie zajmującej taki lokal prowadzone są działania windykacyjne (w tym postępowanie sądowe, a następnie egzekucyjne o eksmisję) jest czynnością podlegającą opodatkowaniu VAT. W ocenie Zarządu, w świetle przepisów ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2004 r., nr 54, poz. 535 z późn. zm., dalej jako: ustawa o VAT) pobieranie odszkodowania za zajmowany bez tytułu prawnego lokal nie jest czynnością podlegającą opodatkowaniu tym podatkiem. Kwoty otrzymane z tego tytułu nie są również obrotem zdefiniowanym w art. 29 ust 1 ustawy o VAT. Zdaniem Zarządu otrzymane odszkodowanie nie stanowi ekwiwalentu za świadczenie usług, a jest rekompensatą za brak możliwości swobodnego dysponowania nieruchomością.

Naczelnik urzędu skarbowego uznał stanowisko Zarządu za nieprawidłowe. Oparł wydaną interpretację na treści przepisów art. 5 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy o VAT, które stanowią, że opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług podlegają odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju, przy czym czynności te podlegają opodatkowaniu niezależnie od tego, czy zostały wykonane z zachowaniem warunków oraz form określonych przepisami prawa. W ocenie naczelnika urzędu skarbowego, skoro były najemca korzysta z lokalu, to jest możliwe określenie beneficjenta zobowiązania, zachodzi więc sytuacja, w której dawny najemca korzysta z lokalu, a podatnik otrzymuje z tego tytułu wynagrodzenie (odszkodowanie). Stąd należało uznać, że następuje w tej sytuacji świadczenie usług. Dla uznania danej czynności za usługę konieczne jest istnienie odbiorcy usługi - beneficjenta danej czynności. Opodatkowaniu będą podlegały takie czynności, w których występuje możliwy do zidentyfikowania konsument usługi. Organ podatkowy wyjaśnił, że każde świadczenie, które nie może być zakwalifikowane jako dostawa towarów jest usługą, pod warunkiem, że istnieje odbiorca świadczenia odnoszący z tego świadczenia korzyść, w tym także potencjalną. Skoro więc podmiot korzystający z lokalu użytkowego uzyskuje z tej sytuacji wymierną korzyść, a właściciel należne wynagrodzenie, należało uznać, że omawiane opłaty podlegają opodatkowaniu VAT. Dlatego też konieczne jest – w ocenie naczelnika urzędu skarbowego – wystawianie faktur VAT dokumentujących omawianą czynność zgodnie z art. 106 ustawy o VAT.

Stanowisko naczelnika urzędu skarbowego poparł dyrektor izby skarbowej, Zarząd złożył więc skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku. W uzasadnieniu skargi podkreślił, że organy podatkowe nieprawidłowo uznają osobę, która bezprawnie zajmuje cudzą nieruchomość za najemcę, z którym właściciel pozostaje stosunku zobowiązaniowym. Niesłusznie też uznano właściciela za beneficjenta zobowiązania. Zdaniem Zarządu nie sposób przyjąć, że otrzymywane przez właściciela odszkodowanie jest wynagrodzeniem za tolerowanie czynności lub sytuacji nie wywiązania się przez kontrahenta z umowy. W sytuacji, gdy właściciel podejmuje wszelkie dostępne środki prawne dla przejęcia lokalu i wyeksmitowania osoby bezprawnie go zajmującej, to nie można uznać, że "toleruje" użytkowanie lokalu przez byłego najemcę – podkreślił Zarząd. Żądanie odszkodowania od zajmującego bezprawnie lokal za okres od wypowiedzenia umowy do przeprowadzenia eksmisji nie jest wynagrodzeniem za usługę – stwierdzili przedstawiciele Zarządu. I dodali, że w omawianej sytuacji brak jest związania podmiotów umową.

Sąd uchylił decyzje organów podatkowych. W uzasadnieniu wyroku sąd podkreślił, że zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o VAT przez świadczenie usług, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, rozumie się każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7. Sąd podkreślił, że stosunek zobowiązaniowy łączący strony (umowa najmu) ustał. Nie ma więc podstawy prawnej w postaci zgodnej woli obu stron stanowiącej podstawę świadczenia usługi. Świadczenie usługi w postaci najmu lokalu musi być poprzedzone porozumieniem obu stron obejmującym co najmniej kwestie dotyczące przedmiotu umowy i czynszu. Do zawarcia umowy nie może dojść wbrew woli jednej ze stron, zawarcie umowy i jej zasadnicze postanowienia muszą być objęte zgodną wolą stron umowy. Obowiązek świadczenia usługi w świetle regulacji cywilnoprawnych nie może więc być narzucony przez jedną ze stron umowy.

W omawianej sytuacji brak jest konsensusu stron, co skutkuje brakiem zobowiązania po stronie Zarządu Nieruchomości Komunalnych Zakładu Budżetowego do wynajęcia lokalu. Właściciel lokalu wyraźnie i jednoznacznie wyraził swą wolę rozwiązania umowy i wystąpił z roszczeniem o zwrot zajmowanego lokalu. Tym samym stosunek najmu, jako skutecznie rozwiązany, ustał. Nie można zatem w takim wypadku mówić o świadczeniu usługi przez Zarząd Nieruchomości Komunalnych Zakład Budżetowy – podkreślił sąd. Z momentem więc rozwiązania umowy najmu pomiędzy właścicielem, a korzystającym bezumownie z lokalu nie istnieje żaden, nawet dorozumiany stosunek umowny, z którego świadczenia miałyby charakter usługi.

Sąd zaznaczył, że zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT czynności, które podlegają opodatkowaniu, tj. dostawa towarów oraz świadczenie usług muszą mieć charakter odpłatny, a odpłatność oznacza w tym wypadku wykonanie ich za wynagrodzeniem. Sąd uznał, że opłata za bezumowne korzystanie z cudzego lokalu - z uwagi na swój odszkodowawczy charakter i sposób ustalania – nie może być uznana za wynagrodzenie w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT, nie ma tu bowiem charakteru ekwiwalentności.

W konsekwencji sąd stwierdził, że w omawianej sprawie relacje pomiędzy właścicielem lokalu, a jego użytkownikiem nie stanowią świadczenia usługi, zaś świadczenie podatnika nie stanowiące świadczenia usługi pozostaje poza zakresem regulacji art. 8 ust. 1 ustawy o VAT.

Reasumując wskazać należy, że z momentem rozwiązania umowy najmu pomiędzy właścicielem a korzystającym bezumownie z lokalu nie istnieje żaden, nawet dorozumiany, stosunek umowny, z którego świadczenia miałyby charakter usługi, zaś świadczenie podatnika nie stanowiące świadczenia usługi pozostaje poza zakresem regulacji art. 8 ust. 1 ustawy o VAT. Opłat za bezumowne korzystanie z cudzego lokalu nie można traktować jako wynagrodzenia należnego właścicielowi za użytkowany lokal w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT.