NIK: Pieniądze z opłaty cukrowej i sprzedaży alkoholu wydawane niecelowo

Działania organów państwa w zakresie dysponowania środkami z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych nie były realizowane rzetelnie i prawidłowo. Wpływy z obu źródeł, łącznie ponad 5,2 mld zł w latach 2021-2023, zasiliły budżet NFZ i w założeniu miały być dodatkowym wsparciem leczenia negatywnych skutków zdrowotnych spożywania napojów słodzonych i alkoholu. W rzeczywistości jednak miały charakter fiskalny - podsumowuje Najwyższa Izba Kontroli w raporcie.

Jak wskazano, kontrola NIK przeprowadzona w centrali NFZ, trzech oddziałach wojewódzkich funduszu, w Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom oraz wybranych gminach i urzędach skarbowych miała odpowiedzieć na pytanie, czy prawidłowo i rzetelnie realizowano zadania dotyczące poboru i wydatkowania opłat od środków spożywczych i napojów alkoholowych. Jak stwierdzono, wpływy z opłat stały się kolejnym źródłem finansowania ogółu świadczeń, a nie konkretnych i celowanych działań zawartych w ustawie o zdrowiu publicznym oraz ustawie o przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

Dwa rodzaje opłat 

Opłatę od środków spożywczych (tzw. opłatę cukrową) wprowadzono 1 stycznia 2021 r. Zgodnie z ustawą, NFZ może przeznaczać środki z tej opłaty (stanowiące w 96,5 proc. jego przychód) na działania edukacyjno-profilaktyczne i na leczenie pacjentów z chorobami powstającymi na tle niewłaściwych zachowań zdrowotnych, w szczególności z nadwagą i otyłością. W latach 2021-2023 środki z opłaty cukrowej, które zasiliły budżet NFZ, wyniosły blisko 4,5 mld zł. Analizy Centrum Monitorowania Rynku wykazały, że wprowadzenie opłaty cukrowej spowodowało wyraźny wzrost cen słodzonych napojów bezalkoholowych - napojów gazowanych nawet o 36 proc., wód smakowych o ok. 22 proc., a herbat mrożonych o 18 proc. Jednocześnie spadł popyt na te produkty, odpowiednio o: 20 proc. w przypadku napojów gazowanych, 21 proc. wód smakowych oraz 5 proc. w przypadku herbat mrożonych.

Od 1 stycznia 2021 r. wprowadzono również nowy rodzaj opłaty od napojów alkoholowych w opakowaniach o pojemności do 300 ml. W latach 2021-2023 wpływy z tych opłat wyniosły łącznie 1,5 mld zł. Połowa kwoty trafiała do NFZ, który miał obowiązek przeznaczać środki na edukację i profilaktykę oraz na świadczenia zdrowotne w zakresie opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień i innych następstw zdrowotnych spożywania alkoholu. Pozostałe 50 proc. zasiliło dochody gmin, które mogły je wydać na realizację lokalnej polityki przeciwdziałania skutkom spożywania alkoholu. Jak wskazuje NIK, zarówno przepisy regulujące opłatę cukrową, jak i opłatę od napojów alkoholowych od momentu ich wprowadzenia do porządku prawnego wywołują szereg wątpliwości interpretacyjnych, w tym również co do charakteru tych opłat.

Czytaj również: Dodatkowa opłata cukrowa do likwidacji

Niewykorzystany potencjał środków 

NFZ w raporcie pokontrolnym wskazuje, że w NFZ nie powstał osobny system monitorowania, ewidencjonowania i rozliczania środków z opłat od napojów słodzonych i alkoholowych. Były one identyfikowalne tylko po stronie przychodów, po stronie kosztów pozostawały niewydzielone, co oznaczało, że trafiały do wspólnej puli. W praktyce uniemożliwiało to ustalenie, w jakiej wysokości i na jaki cel zostały przeznaczone. Możliwe do zidentyfikowania były jedynie środki przekazane przez NFZ na rzecz Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych w kwocie 50,4 mln zł (z opłaty od napojów alkoholowych) i wydatki na realizację pilotażu KOS-BAR (chirurgiczne leczenie pacjentów z otyłością olbrzymią), w kwocie 101,9 mln zł (z opłaty cukrowej).

Prezes NFZ nie monitorował efektów działań finansowanych środkami pochodzącymi z przedmiotowych opłat ani efektów wprowadzenia opłaty z obu źródeł obejmujących ocenę stanu zdrowia społeczeństwa, zagrożeń zdrowia oraz jakości życia związanej ze zdrowiem. Każdego roku prezes NFZ przedkładał Ministrowi Zdrowia informacje o sposobie wydatkowania środków z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych, ale nie zawierały one rzetelnych danych. Z opłaty cukrowej finansowano bowiem m.in. świadczenia dotyczące chorób niezwiązanych z niewłaściwymi praktykami żywieniowymi, a z opłaty od napojów alkoholowych - leczenie uzależnień innych niż od alkoholu. Przedstawiciele resortu zdrowia zapytani o weryfikację danych dostarczanych przez Fundusz odpowiedzieli, że z uwagi na brak podstaw do założenia nierzetelności tych danych, nie były one dodatkowo weryfikowane.

Wprowadzenie nowych mechanizmów pozyskiwania środków nie przyczyniło się do realnego wzrostu wydatków na świadczenia wskazane w ustawie wprowadzającej opłaty, zarówno w zakresie opłat od napojów słodzonych, jak i alkoholu.

W latach 2021-2023 wpływy z opłaty od środków spożywczych, w porównaniu do lat 2018-2020, gdy jeszcze jej nie było, nie zwiększyły nakładów na finansowanie świadczeń zdrowotnych, określonych w ustawie o zdrowiu publicznym. Wzrost kwotowy wynikał niemal wyłącznie ze wzrostu składki zdrowotnej a nie ze zwiększenia puli łącznej o środki pochodzące z opłaty. Dlatego wydatki na te świadczenia pozostały na porównywalnym poziomie lub były jedynie nieznacznie wyższe. Przykładowo: w latach 2021-2023 realny wzrost wydatków na świadczenia z rozpoznaniem cukrzycy typu 2 (cukrzyca insulinoniezależna), tj. choroby metabolicznej, której podłożem są niewłaściwe zachowania zdrowotne, wyniósł 59,4 mln zł, co w porównaniu do sumy przychodów z opłaty cukrowej w tym okresie (ok. 4,5 mld zł) stanowiło zaledwie 1,3 proc. tej opłaty.

Podobnie było z opłatą od napojów alkoholowych – wpływy z niej również nie zwiększyły wydatków na finansowanie świadczeń określonych w ustawie o przeciwdziałaniu alkoholizmowi, czyli na leczenie uzależnień od alkoholu i innych następstw zdrowotnych jego spożywania.

W ocenie NIK, oznacza to, że środki z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych faktycznie zastąpiły środki przeznaczane na świadczenia ze składki zdrowotnej w latach poprzedzających wprowadzenie tych opłat. Tymczasem zgodnie z założeniami ustawy, miały być wzmocnieniem dotychczasowych działań. 

Samorządy poradziły sobie znacznie lepiej 

W latach 2021-2023 wpływy z opłaty od napojów alkoholowych, stanowiące dochody gmin, wyniosły łącznie 759,7 mln zł. W poszczególnych latach objętych kontrolą, dochody z tytułu opłaty od napojów alkoholowych, przekazane przez Pierwszy Urząd Skarbowy w Bydgoszczy (Centrum Kompetencyjne Rozliczeń) na rzecz kontrolowanych samorządów, wyniosły łącznie ok. 30,5 mln zł (4 proc. dochodów gmin), z czego Miasto Bydgoszcz otrzymało 6,6 mln zł, Poznań – 14,6 mln zł, a Szczecin – 9,2 mln zł.

Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie oceniła realizację przez władze samorządowe zadań związanych z ewidencjonowaniem i wydatkowaniem środków z opłat od napojów alkoholowych. Wyznaczeni pracownicy mieli odpowiednie kompetencje i byli przeszkoleni w przedmiotowym zakresie a realizację zadań prawidłowo powierzono podmiotom zewnętrznym wyłonionym w otwartych konkursach ofert (Szczecin i Poznań) lub jednostkom organizacyjnym miasta (Bydgoszcz). W wewnętrznych procedurach określono sposób ewidencjonowania dochodów z tytułu opłaty od napojów alkoholowych, prawidłowo je rejestrowano i klasyfikowano w sprawozdaniach budżetowych. W skontrolowanych gminach dochody z opłaty od napojów alkoholowych zostały wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem na działania wymienione w ustawie o przeciwdziałaniu alkoholizmowi, czyli nakierowane przede wszystkim na profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych oraz integrację społeczną osób uzależnionych od alkoholu.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.