Kluczowe jest zrozumienie przesłanki braku bezpośredniego związku z działalnością gospodarczą lub zawodową, wskazanej w art. 22(1) Kodeksu cywilnego. Wykładnia tego przepisu, co oczywiste, ma znaczenie nie tylko dla spraw frankowych.
Stanowisko Sądu Najwyższego i TSUE
Dotychczasowe wypowiedzi Sądu Najwyższego, zwłaszcza po orzeczeniu TSUE z 8 czerwca 2023 r., C-570/21, jak np. interpretacja zaprezentowana w wyroku z 26 października 2023 r., II CSKP 863/23 czy wyroku z 27 maja 2022 r., II CSKP 314/22 [wyrok z 18 kwietnia 2023 r., II CSKP 914/22 w istocie powiela ten z 27 maja 2022 r.] odnosiły się – w ramach zidentyfikowania przesłanki „bezpośredniości” wymienionej w art. 22(1) k.c. – do celu czynności oraz ustalenia zakresu realizacji przez ocenianą czynność celów: gospodarczego lub prywatnego. Jeżeli cel gospodarczy okazał się przeważający nad celem prywatnym - przykładowo w związku z działalnością gospodarczą wykorzystano 60 proc. środków z udostępnianego kredytu, to kredytobiorcy odmawiano statusu konsumenta.
Czytaj: Sytuacja po „dużej” uchwale Sądu Najwyższego w sprawie frankowej >>
We wcześniejszym orzecznictwie, w wyroku Sądu Najwyższego z 3 października 2014 r., V CSK 630/13, wskazano, że: „Czynnościami bezpośrednio związanymi z działalnością gospodarczą są umowy kupna przez rolników indywidualnych, prowadzących działalność gospodarczą w formie gospodarstwa rolnego środków produkcji, tj. maszyn urządzeń i innego wyposażenia gospodarstwa, służących prowadzonej działalności wytwórczej i wprowadzaniu do obrotu wyprodukowanych towarów oraz umowy zakupu usług służących tym celom.”.
Jednocześnie w następnym akapicie tego wyroku [V CSK 630/13] Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Jako zbyt daleko idący na tle art. 22(1) k.c. ocenić należy pogląd skarżącego, że osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, zawierająca poza swoją branżą umowę z profesjonalistą zawsze ma status konsumenta i z uwagi na brak koniecznej wiedzy i kompetencji, którą dysponuje kontrahent będący profesjonalistą w określonej branży, powinna jako słabszy uczestnik obrotu korzystać ze wzmożonej ochrony prawnej. Wskazać przy tym trzeba, że powód nie podnosił w sprawie, że zawarł z pozwanym niekorzystną dla siebie umowę w następstwie braku koniecznej wiedzy, czy braku obiektywnej możliwości negocjacji jej warunków, natomiast na etapie wykonania umowy, które okazało się wadliwe, (z czym wiąże dochodzone roszczenie), powód korzystał z fachowej pomocy i wiedzy inspektora nadzoru.”.
Czytaj w LEX: Kwestionowanie umów kredytów frankowych o charakterze mieszanym (konsumencko-gospodarczym) >
Prowadzi to wniosku, że Sąd Najwyższy w ramach jednego orzeczenia potrafił zaprezentować sprzeczne podejście do rozumienia przesłanki bezpośredniego związku czynności prawnej osoby fizycznej z prowadzoną przez tę osobę działalnością gospodarczą lub zawodową.
W kontrze do tych stanowisk Sądu Najwyższego należy zwrócić uwagę na odmienny [choć niejednolity] pogląd wyrażony w doktrynie przez część autorów, zwłaszcza przez dr hab. Radosława Strugałę, profesora Uniwersytetu Wrocławskiego, odnoszących przesłankę bezpośredniości do zestawienia i oceny tożsamości dokonywanej czynności prawnej z zakresem prowadzonej działalności gospodarczej lub zawodowej. Jeżeli dokonywana czynność prawna nie jest immanentnym elementem danej działalności gospodarczej i podejmowanych w jej ramach aktywności, to nie sposób przyjąć, że pozostaje z tą działalnością w bezpośrednim związku [np. dokonując porównania rodzaju i charakteru czynności prawnej z przedmiotem działalności ujawnionym w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (zwłaszcza z głównym przedmiotem działalności)].
Poglądy Sądu Najwyższego dotychczas wyrażane w orzecznictwie, a nawet wyrok TSUE z 8 czerwca 2023 r., C-570/21, moim zdaniem nie dostrzegają odmiennego, bardziej korzystnego dla konsumentów brzmienia art. 22(1) k.c., niż definicje przewidziane w aktach prawa europejskiego [por. wyr. Sądu Najwyższego z 27 maja 2022 r., II CSKP 314/22, z 18 kwietnia 2023 r., II CSKP 914/22, z 26 października 2023 r., II CSKP 863/23; TSUE z 8 czerwca 2023 r., C-570/21]. Wynika to z użycia w art. 221 k.c. słowa: „bezpośrednio”, które zgodnie z definicją Słownika Języka Polskiego PWN oznacza: „bez pośrednictwa”, czyli od razu.
Z art. 22(1) k.c. wynika, że tylko czynność prawna bezpośrednio związana z działalnością gospodarczą lub zawodową pozbawia statusu konsumenta. O charakterze transakcji – tym czy ma ona charakter konsumencki, czy niekonsumencki – nie decyduje cel przeznaczenia środków, ponieważ czynność prawna może w całości być związana z działalnością gospodarczą [cel związany z działalnością gospodarczą lub zawodową jest jedynym lub dominującym celem], ale jedynie pośrednio. Stąd wytyczne ujęte w wyrokach Sądu Najwyższego czy wskazanym orzeczeniu TSUE są zupełnie nieprzydatne, a rozróżnienie umów o mieszanych celach i rozważania, czy cel związany z działalnością dotyczył 90 proc. transakcji, 60 proc. czy 20 proc. jest niepotrzebne, bo przecież cel danej czynności prawnej może być w 100 proc. związany z działalnością, ale jedynie pośrednio.
Czytaj w LEX: Ochrona praw konsumenta w sporze sądowym >
Polski przepis bardziej prokonsumencki
Po prostu – czego dotychczas zdaje się Sąd Najwyższy nie dostrzegał – przepis krajowy, art. 22(1) k.c. jest bardziej restrykcyjny, bowiem wprowadza dodatkowe kryterium niż normy prawa europejskiego i bardziej chroni konsumentów niż prawo europejskie [być może z tego względu nie zostało to dostrzeżone].
Nie dostrzegł tego również TSUE w wyroku z 8 czerwca 2023 r., C-570/21, bowiem interpretował on art. 2 lit. b) Dyrektywy 93/13, który brzmi inaczej niż art. 22(1) k.c. W Dyrektywie 93/13 przyjęto, że: „konsument" oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem. Nie ma w tym przepisie żadnego kwalifikatora – bezpośrednio lub pośrednio.
Do zagadnienia statusu konsumenta na tle art. 22(1) k.c. trzeba podejść w odmienny sposób. Należy zastanowić się nad prawidłowym rozróżnieniem pomiędzy czynnościami prawnymi bezpośrednio i pośrednio związanymi z działalnością gospodarczą lub zawodową – w jakim przypadku [w jakich przypadkach] czynność prawna ma bezpośredni związek z działalnością gospodarczą osoby fizycznej. Oznacza to, że do oceny bezpośredniego związku z działalnością gospodarczą należy porównać zakres [rodzaj] dokonywanej czynności z zakresem [rodzajem] wykonywanej działalności.
Moim zdaniem trzeba przy tym uwzględnić, że ustawodawca rozszerzył zakres ochrony jednoosobowych przedsiębiorców przez wprowadzenie art. 385(5) k.c. Choć przepis ten [i konsekwencje, które wynikają z jego wprowadzenia] dotyczą umów zawartych po jego wejściu w życie, to moim zdaniem dążenie do rozszerzenia ochrony przedsiębiorców – osób fizycznych, powinno mieć znaczenie przy ocenie przesłanek z art. 22(1) k.c. [oczywiście można też powiedzieć, że gdyby ustawodawca chciał, to w inny sposób ukształtowałby art. 385(5) k.c. lub zmieniłby art. 22(1) k.c. tak by w postulowany przeze mnie sposób określić ochronę przedsiębiorców].
Przykładowo:
Osoba fizyczna – jednoosobowy przedsiębiorca prowadzi działalność w zakresie sprzedaży hurtowej paliw i produktów pochodnych; nie prowadzi on działalności w odniesieniu do sprzedaży używanych pojazdów; te kwestie wynikają z Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej; ten przedsiębiorca nabywa od podmiotu zajmującego się zawodowo sprzedażą używanych aut używany samochód, dalej - zarówno w umowie sprzedaży, jak i w fakturze przedsiębiorca wskazał swoje [jako kupującego] dane firmowe – identyfikującego jego przedsiębiorstwo; więcej – odliczył w związku z tą transakcją podatki dochodowy i od towarów i usług. Ale skoro nabywca auta nie prowadzi działalności w zakresie obrotu towarami w postaci używanych samochodów, to jeżeli kupuje auto, nawet nabywając to auto jako jednoosobowy przedsiębiorca, pozostaje w takiej transakcji konsumentem – czynność dotyczy wyłącznie pośrednio prowadzonej przez niego działalności.
A co w przypadku, w którym przedsiębiorca będący osobą fizyczną nieprowadzący działalności w zakresie udzielenia kredytów czy pośrednictwa pieniężnego zawarł umowę kredytu związaną z działalnością gospodarczą [np. na sfinansowanie budowy siedziby], a następnie zawarł kolejną umowę, na podstawie której doszło do refinansowania pierwszego zobowiązania, a następnie jeszcze kolejnego - drugiego - refinansowania? Dołóżmy do tego element w postaci zaprzestania prowadzenia działalności przed drugim refinansowaniem.
Zobacz w LEX: Rozszerzenie ochrony konsumenckiej w KC a regulacje ochronne na rynku finansowym - problemy praktyczne >
Uważam, że dotychczasowa wykładnia prezentowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego prowadziłaby do absurdalnego wniosku, że gdyby osoba fizyczna zaprzestała prowadzenia działalności gospodarczej i zawierałaby umowę w celu dokonania spłaty uprzednio, w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej, zaciągniętego zobowiązania, to nie mogłaby korzystać z ochrony konsumenckiej.
Podsumowując, dotychczasowe podejście, zwłaszcza w orzecznictwie, do definicji konsumenta ujętej w art. 22(1) k.c. wymaga zmiany i dostrzeżenia różnicy pomiędzy bezpośrednim a pośrednim związkiem. Należy ściśle oddzielać czynności, które rzeczywiście powinny zostać zakwalifikowane jako pozostające w związku bezpośrednim z czynnościami pozostającymi wyłącznie w pośrednim związku z prowadzoną przez osobę fizyczną działalnością gospodarczą lub zawodową. Część sędziów zarządzając doręczenie pozwu bankowi żąda wskazania przez bank czy kwestionuje status konsumenta po stronie kredytobiorcy. „Chyba” nie jest to potrzebne.
Damian Nartowski jest radcą prawnym, wspólnikiem zarządzającym w WN Legal Wątrobiński Nartowski, koordynatorem Sekcji Prawa Cywilnego Studenckiej Poradni Prawnej UJ, reprezentuje klientów w sporach z instytucjami finansowymi.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
