1. Podstawy działania związków zawodowych
W myśl art. 1 i 26 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) – dalej u.z.z., związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Do zakresu działania zakładowej organizacji związkowej należy w szczególności:
1) zajmowanie stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy,
2) zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników,
3) sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy, a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) kierowanie działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałanie z państwową inspekcją pracy,
5) zajmowanie się warunkami życia emerytów i rencistów.
Innymi słowy związek zawodowy współtworzy zasady zatrudniania w danym zakładzie i jest stroną dialogu społecznego. Tym samym nie jest to instytucja nastawiona na zysk. Nie zmienia to jednak faktu, że związki mogą prowadzić działalność gospodarczą, ale powinna być ona środkiem, a nie celem. Zgodnie bowiem z art. 24 ust. 1 u.z.z. dochód z działalności gospodarczej prowadzonej przez związki zawodowe służy realizacji ich zadań statutowych i nie może być przeznaczony do podziału pomiędzy ich członków. Innymi słowy związek zawodowy może wykonywać działalność gospodarczą w celu zapewnienia środków na działalność statutową.
Przykład 1
Związek zawodowy organizuje odpłatne szkolenia. Przychody z tej działalności zasilają kasę związkową, dzięki czemu związek może wypełniać swoje statutowe zadania.
Warto przy tym nadmienić, iż w świetle art. 2 i 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Przedsiębiorcą jest zaś osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą.
Należy przy tym podkreślić, iż przepisy nie wprowadzają żadnych ograniczeń prowadzenia przez związki zawodowe działalności gospodarczej. Może on prowadzić zarówno działalność samodzielnie, jak i poprzez uczestnictwo w innych podmiotach, np. spółkach prawa handlowego. Oczywiście związek zawodowy nie powinien zapominać, jaki jest cel jego działania - jeżeli zacząłby skupiać się na działalności gospodarczej, mógłby nawet zostać zmuszony do zaprzestania działalności.
Przykład 2
Grupa pracowników chcąc się uchronić przed zwolnieniem założyła związek zawodowy i zatrudniła się w nim. Działając w ramach związku nie dążyli do osiągnięcia celów ustawowych, tylko obracali pieniędzmi na zasadzie komercyjnej, a następnie wypłacali sobie duże pensje. W takiej sytuacji możliwe jest zastosowanie procedury z art. 36 u.z.z., mogącej doprowadzić nawet do likwidacji związku.
2. Związki zawodowe jako podatnicy CIT
Podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych są - jak sama nazwa podatku wskazuje - osoby prawne. Tymczasem zgodnie z art. 15 ust. 1 u.z.z. związek zawodowy oraz jego jednostki organizacyjne wskazane w statucie nabywają osobowość prawną z dniem zarejestrowania. W efekcie związek zawodowy jest podatnikiem w rozumieniu ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 74, poz. 397 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.p.
Będąc podatnikami CIT związki zawodowe uzyskują przychody i ponoszą koszty ich uzyskania. Z przychodami jest ten problem, że ustawodawca określił je jedynie w postaci przykładowego wyliczenia zawartego w art. 12 u.p.d.o.p. Zgodnie z tym przepisem do przychodów zalicza się między innymi otrzymane pieniądze i wartości pieniężne (w przypadku działalności gospodarczej przychodem są także kwoty należne), a także wartość otrzymanych świadczeń nieodpłatnych. Brak wyraźnej definicji przychodu rekompensuje orzecznictwo. Przykładowo zgodnie z wyrokiem WSA we Wrocławiu z dnia 30 października 2007 r. (I SA/Wr 861/07) przychodem jest każde przysporzenie majątkowe o charakterze trwałym powodujące przyrost majątku podatnika, niezależnie od sposobu jego powstania, o ile przysporzenie to nie jest wyłączone z przychodów podatkowych na mocy art. 12 ust. 4 u.p.d.o.p. Z kolei w myśl wyroku WSA we Wrocławiu z dnia 23 lutego 2011 r. (I SA/Wr 1461/10) przychodem jest przysporzenie majątkowe o charakterze trwałym, które definitywnie powiększa aktywa osoby prawnej. WSA w Łodzi stwierdził natomiast w swoim wyroku z dnia 4 stycznia 2011 r. (I SA/Łd 1064/10), iż ustalenie, czy określone świadczenie uzyskane przez podatnika nieodpłatnie stanowi dla niego przychód, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 2 u.p.d.o.p., wymaga oceny charakteru dokonanego rodzaju czynności, w szczególności zbadania, czy należy ona do czynności przysparzających, w przypadku których strona dokonująca przysporzenia otrzymuje w zamian korzyść majątkową.
Przykład 3
Związek zawodowy zaciągnął kredyt. Otrzymana kwota nie będzie stanowiła przychodu, gdyż świadczenie nie ma charakteru trwałego - otrzymana kwota będzie musiała być zwrócona. Przychodem nie będzie także zwrot pożyczki udzielonej przez związek - mimo trwałego charakteru, nie dochodzi bowiem do przysporzenia majątkowego.
Kosztami uzyskania przychodów są zaś zgodnie z art. 15 ust. 1 u.p.d.o.p. wszelkie koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w katalogu wyłączeń zawartym w art. 16 u.p.d.o.p. Powoduje to, że aby uznać dany wydatek za koszt uzyskania przychodów należy powiązać go z przychodami i wykazać brak wyłączenia. Koszty dzieli się zazwyczaj na bezpośrednie, czyli dające powiązać się z konkretnymi przychodami (np. koszt wynajęcia sali w przypadku szkolenia) oraz pośrednie, które nie są powiązane z konkretnymi przychodami (np. koszty ogólne zarządu).
3. Zwolnienia podatkowe
To, że dany podmiot jest podatnikiem nie znaczy jeszcze, że jest obowiązany opłacać podatek dochodowy. W myśl bowiem art. 24 ust. 2 u.z.z. związki zawodowe korzystają ze zwolnień podatkowych przewidzianych dla stowarzyszeń. Na gruncie podatku dochodowego zwolnienie zostało wyrażone w art. 17 ust. 1 pkt 39 u.p.d.o.p., zgodnie z którym wolne od podatku dochodowego są dochody związków zawodowych, społeczno-zawodowych organizacji rolników, izb rolniczych, izb gospodarczych, organizacji samorządu gospodarczego rzemiosła, spółdzielczych związków rewizyjnych, organizacji pracodawców i partii politycznych, działających na podstawie odrębnych ustaw - w części przeznaczonej na cele statutowe, z wyłączeniem działalności gospodarczej.
W myśl art. 1 i 26 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) – dalej u.z.z., związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Do zakresu działania zakładowej organizacji związkowej należy w szczególności:
1) zajmowanie stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy,
2) zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników,
3) sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy, a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) kierowanie działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałanie z państwową inspekcją pracy,
5) zajmowanie się warunkami życia emerytów i rencistów.
Innymi słowy związek zawodowy współtworzy zasady zatrudniania w danym zakładzie i jest stroną dialogu społecznego. Tym samym nie jest to instytucja nastawiona na zysk. Nie zmienia to jednak faktu, że związki mogą prowadzić działalność gospodarczą, ale powinna być ona środkiem, a nie celem. Zgodnie bowiem z art. 24 ust. 1 u.z.z. dochód z działalności gospodarczej prowadzonej przez związki zawodowe służy realizacji ich zadań statutowych i nie może być przeznaczony do podziału pomiędzy ich członków. Innymi słowy związek zawodowy może wykonywać działalność gospodarczą w celu zapewnienia środków na działalność statutową.
Przykład 1
Związek zawodowy organizuje odpłatne szkolenia. Przychody z tej działalności zasilają kasę związkową, dzięki czemu związek może wypełniać swoje statutowe zadania.
Warto przy tym nadmienić, iż w świetle art. 2 i 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Przedsiębiorcą jest zaś osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą.
Należy przy tym podkreślić, iż przepisy nie wprowadzają żadnych ograniczeń prowadzenia przez związki zawodowe działalności gospodarczej. Może on prowadzić zarówno działalność samodzielnie, jak i poprzez uczestnictwo w innych podmiotach, np. spółkach prawa handlowego. Oczywiście związek zawodowy nie powinien zapominać, jaki jest cel jego działania - jeżeli zacząłby skupiać się na działalności gospodarczej, mógłby nawet zostać zmuszony do zaprzestania działalności.
Przykład 2
Grupa pracowników chcąc się uchronić przed zwolnieniem założyła związek zawodowy i zatrudniła się w nim. Działając w ramach związku nie dążyli do osiągnięcia celów ustawowych, tylko obracali pieniędzmi na zasadzie komercyjnej, a następnie wypłacali sobie duże pensje. W takiej sytuacji możliwe jest zastosowanie procedury z art. 36 u.z.z., mogącej doprowadzić nawet do likwidacji związku.
2. Związki zawodowe jako podatnicy CIT
Podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych są - jak sama nazwa podatku wskazuje - osoby prawne. Tymczasem zgodnie z art. 15 ust. 1 u.z.z. związek zawodowy oraz jego jednostki organizacyjne wskazane w statucie nabywają osobowość prawną z dniem zarejestrowania. W efekcie związek zawodowy jest podatnikiem w rozumieniu ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 74, poz. 397 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.p.
Będąc podatnikami CIT związki zawodowe uzyskują przychody i ponoszą koszty ich uzyskania. Z przychodami jest ten problem, że ustawodawca określił je jedynie w postaci przykładowego wyliczenia zawartego w art. 12 u.p.d.o.p. Zgodnie z tym przepisem do przychodów zalicza się między innymi otrzymane pieniądze i wartości pieniężne (w przypadku działalności gospodarczej przychodem są także kwoty należne), a także wartość otrzymanych świadczeń nieodpłatnych. Brak wyraźnej definicji przychodu rekompensuje orzecznictwo. Przykładowo zgodnie z wyrokiem WSA we Wrocławiu z dnia 30 października 2007 r. (I SA/Wr 861/07) przychodem jest każde przysporzenie majątkowe o charakterze trwałym powodujące przyrost majątku podatnika, niezależnie od sposobu jego powstania, o ile przysporzenie to nie jest wyłączone z przychodów podatkowych na mocy art. 12 ust. 4 u.p.d.o.p. Z kolei w myśl wyroku WSA we Wrocławiu z dnia 23 lutego 2011 r. (I SA/Wr 1461/10) przychodem jest przysporzenie majątkowe o charakterze trwałym, które definitywnie powiększa aktywa osoby prawnej. WSA w Łodzi stwierdził natomiast w swoim wyroku z dnia 4 stycznia 2011 r. (I SA/Łd 1064/10), iż ustalenie, czy określone świadczenie uzyskane przez podatnika nieodpłatnie stanowi dla niego przychód, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 2 u.p.d.o.p., wymaga oceny charakteru dokonanego rodzaju czynności, w szczególności zbadania, czy należy ona do czynności przysparzających, w przypadku których strona dokonująca przysporzenia otrzymuje w zamian korzyść majątkową.
Przykład 3
Związek zawodowy zaciągnął kredyt. Otrzymana kwota nie będzie stanowiła przychodu, gdyż świadczenie nie ma charakteru trwałego - otrzymana kwota będzie musiała być zwrócona. Przychodem nie będzie także zwrot pożyczki udzielonej przez związek - mimo trwałego charakteru, nie dochodzi bowiem do przysporzenia majątkowego.
Kosztami uzyskania przychodów są zaś zgodnie z art. 15 ust. 1 u.p.d.o.p. wszelkie koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w katalogu wyłączeń zawartym w art. 16 u.p.d.o.p. Powoduje to, że aby uznać dany wydatek za koszt uzyskania przychodów należy powiązać go z przychodami i wykazać brak wyłączenia. Koszty dzieli się zazwyczaj na bezpośrednie, czyli dające powiązać się z konkretnymi przychodami (np. koszt wynajęcia sali w przypadku szkolenia) oraz pośrednie, które nie są powiązane z konkretnymi przychodami (np. koszty ogólne zarządu).
3. Zwolnienia podatkowe
To, że dany podmiot jest podatnikiem nie znaczy jeszcze, że jest obowiązany opłacać podatek dochodowy. W myśl bowiem art. 24 ust. 2 u.z.z. związki zawodowe korzystają ze zwolnień podatkowych przewidzianych dla stowarzyszeń. Na gruncie podatku dochodowego zwolnienie zostało wyrażone w art. 17 ust. 1 pkt 39 u.p.d.o.p., zgodnie z którym wolne od podatku dochodowego są dochody związków zawodowych, społeczno-zawodowych organizacji rolników, izb rolniczych, izb gospodarczych, organizacji samorządu gospodarczego rzemiosła, spółdzielczych związków rewizyjnych, organizacji pracodawców i partii politycznych, działających na podstawie odrębnych ustaw - w części przeznaczonej na cele statutowe, z wyłączeniem działalności gospodarczej.