Jest zatem jeszcze za wcześnie, by ocenić wpływ tego wyroku na praktykę stosowania instytucji podatku od nieujawnionych źródeł przychodu przez organy podatkowe oraz orzecznictwo sądów administracyjnych. Wydaje się jednak, iż będzie miał on fundamentalne znaczenie dla tej praktyki oraz, że przełamie niekorzystną dla podatników linię orzeczniczą i sprawi, że instytucja ta przestanie być „śmiertelną pułapką” dla uczciwych obywateli.

Wyrok rozstrzyga trzy kwestie dotyczące:

- stawki podatku; potwierdza zgodność z Konstytucją 75% stawki podatku, o której mowa w art. 30 ust. 1 pkt 7 updof,
- podstawy opodatkowania; stwierdza, że art. 20 ust. 3 updof, w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2006 r., jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 64 ust. 1 Konstytucji,
- przedawnienia; stwierdza, że art. 68 § 4 Ordynacji podatkowej jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 64 ust. 1 Konstytucji; jednak przepis ten traci moc obowiązującą dopiero z upływem osiemnastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.

Stawka podatku

Pierwsze z ww. rozstrzygnięć nie wymaga komentarza – nie da się wywieść zeń żadnych korzystnych dla podatników skutków, choć nie jest wykluczone że uzasadnienie wyroku zawierało będzie, również w tej części, stwierdzenia które ułatwią podatnikom potyczki z fiskusem.

Warto zauważyć, iż potwierdzenie zgodności z Konstytucją art. 30 ust. 1 pkt 7 updof dotyczy brzmienia tego przepisu w stosunkowo krótkim okresie od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2001 r. Nie jest zatem zamknięta możliwość stwierdzenia jego niekonstytucyjności za okres późniejszy. Jednak jest to mało prawdopodobne.

Podstawa opodatkowania

Drugie rozstrzygnięcie, dotyczące sposobu ustalania podstawy opodatkowania, wejdzie w życie z dniem opublikowania wyroku w Dzienniku Ustaw i, począwszy od tego dnia, będzie można je stosować.

Skutki tej części orzeczenia dotyczą bezpośrednio przedziału czasowego ograniczonego do okresu od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2006 r., jednak bez wątpienia będą miały znaczący wpływ na wykładnię przepisu art. 20 ust. 3 updof w brzmieniu obecnym, bowiem nie różni się ono w sposób znaczący od brzmienia tego przepisu zakwestionowanego przez Trybunał.

Zwłaszcza, iż w komunikacie prasowym opublikowanym po rozprawie, Trybunał zarzucił przepisowi art. 20 ust. 3 updof (również art. 68 § 4 Ordynacji podatkowej) m.in. naruszenie nawet zwykłego standardu poprawności legislacyjnej, podczas gdy prawo daninowe wymaga zastosowania standardu podwyższonego; Trybunał stwierdził że lakoniczne, nieprecyzyjne i niejednoznaczne brzmienie tych przepisów doprowadziło do tego, że instytucja podatku od dochodów z nieujawnionych źródeł ukształtowana została dopiero przez praktykę, a nie w drodze ustawy, zaś praktyka ta (w tym orzecznictwo) narusza zasadę in dubio pro tributario oraz pozostaje w sprzeczności z innymi wymogami ustawy zasadniczej.

Takie stanowisko Trybunału stwarza szanse na przełamanie wyjątkowo niekorzystnej dla podatników dotychczasowej linii orzecznictwa. Jednak dopiero opublikowanie uzasadnienia wyroku pozwoli na stawianie śmielszych hipotez dotyczących tej materii.

Rozstrzygnięcie to ma natomiast wymiar praktyczny, wywierający korzystne dla podatników skutki już, „na teraz”. Te skutki to nie tylko brak możliwości wymierzania przez organy podatkowe podatku za lata 1998 - 2006, ale również - a może przede wszystkim – możliwość wznowienia postępowania w sytuacji, gdy podatek za ten okres został już wymierzony.

Wznowienie postępowania podatkowego

Niezależnie od przyszłych potencjalnych profitów, jakie może przynieść podatnikom ta część orzeczenia, pozwala ona już teraz (po opublikowaniu wyroku w Dzienniku Ustaw) na składanie wniosków o wznowienie postępowania w sprawie decyzji ostatecznych dotyczących podatku od dochodów z nieujawnionych źródeł przychodu ustalonego za lata 1998 - 2006.

Samoistną podstawę prawną wznowienia postępowania stanowi w tym przypadku art. 240 § 1 pkt 8 Ordynacji podatkowej. Żądanie wznowienia postępowania kieruje się do organu, który wydał w sprawie decyzję w ostatniej instancji (art. 244 § 1 Ordynacji podatkowej). Należy pamiętać, iż na złożenie tego żądania mamy mało czasu - tylko jeden miesiąc od daty wejścia orzeczenia w życie, tj. od daty opublikowania wyroku w Dzienniku Ustaw (art. 241 § 2 pkt Ordynacji podatkowej).

Organ, do którego skierowano żądanie, powinien po przeprowadzeniu wznowionego postępowania uchylić w całości lub w części decyzję dotychczasową i w tym zakresie orzec co do istoty sprawy lub umorzyć postępowanie w sprawie (art. 245 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej).

Istnieje pewne ryzyko, iż organ będzie chciał odmówić uchylenia decyzji powołując się na art. 245 § 1 pkt 3 Ordynacji podatkowej. Jednak omówienie tego zagadnienia wykracza poza ramy tego artykułu i zależy od okoliczności konkretnej sprawy.

Pomimo stwierdzenia niegodności art. 20 ust. 3 updof z ustawą zasadniczą, omawiane orzeczenie nie daje natomiast - wbrew poglądom wyrażanym w niektórych publikacjach - podstaw do stwierdzenia nieważności decyzji ostatecznej na podstawie art. 247 § 1 Ordynacji podatkowej. Nie można bowiem postawić zarzutu wydania jej bez podstawy prawnej, wydania z rażącym naruszeniem prawa, itp., ponieważ w dacie jej wydania nie funkcjonowało w obrocie prawnym orzeczenie TK kwestionujące konstytucyjność przepisu stanowiącego podstawę jej wydania.

Wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego

Dłuższy - trzymiesięczny - termin dotyczy natomiast wznowienia postępowania sądowoadministracyjnego, na podstawie art. 272 § 1 - 2 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (ppsa), oczywiście jeśli decyzja ostateczna została zaskarżona, a sąd skargę oddalił.

Rozwiązanie to jest jednak dość ryzykowne, bowiem po upływie miesiąca od opublikowania wyroku nie będzie już możliwe złożenie wniosku o wznowienie postępowania podatkowego, zaś stanowisko sądów w tej materii jest dość niejednolite.

W orzecznictwie (również w doktrynie) funkcjonują – w pewnym uproszczeniu - dwa przeciwstawne sobie poglądy:

- wznowienie może dotyczyć jedynie zakwestionowanych przez Trybunał przepisów procesowych stanowiących podstawę orzeczenia WSA, a nie przepisów prawa materialnego, które stosował organ administracji rozstrzygając sprawę administracyjną,

- art. 272 § 1 ppsa stanowi podstawę wznowienia postępowania sądowoadministracyjnego w każdym przypadku, gdy orzeczenie TK o niezgodności przepisów prawa materialnego i przepisów postępowania z Konstytucją RP obejmuje akt normatywny, jaki stosował lub powinien zastosować sąd administracyjny lub organ administracji publicznej w danej sprawie.

Ponieważ trudno przewidzieć w jakim kierunku pójdzie rozstrzygnięcie sądu w konkretnej sprawie, wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego należałoby potraktować jako wariant awaryjny, np. w przypadku spóźnienia zgłoszenia żądania wznowienia postępowania administracyjnego.

Przedawnienie

Trzecie rozstrzygnięcie, dotyczące przedawnienia i chyba najciekawsze z nich wszystkich, wejdzie w życie dopiero po upływie półtora roku od daty publikacji wyroku - przepis art. 68 § 4 Ordynacji podatkowej dopiero wówczas straci moc obowiązującą.

Komunikat prasowy TK odnosi się doń dość lakonicznie, warto jednak zwrócić uwagę na zawarty w komunikacie zarzut „niejednoznacznego określenia zasad dotyczących biegu terminu do ustalenia zobowiązania podatkowego w podatku od dochodów nieujawnionych oraz braku możliwości uwzględnienia zarzutu przedawnienia zobowiązania podatkowego powstałego na zasadach ogólnych”.

Zarzut ten wykracza znacznie poza brzmienie zakwestionowanego przepisu i może dotyczyć również przedawnienia zobowiązania w podatku od nieujawnionych źródeł na zasadach ogólnych wynikających z art. 70 Ordynacji podatkowej (np. akcesoryjności przedmiotowego zobowiązania w stosunku do zobowiązania w podatku dochodowym określanego na zasadach ogólnych – ten sam termin przedawnienia), wyłączenia możliwości nie uznania przez organy podatkowe za legalne przychodów pochodzących z okresu objętego już przedawnieniem oraz żądania przedstawienia przez podatnika dowodów po upływie obowiązkowego okresu przechowywania dokumentów, itp.

Jednak do czasu opublikowania uzasadnienia wyroku przypuszczenia te należy traktować jak dywagacje, które mogą okazać się tylko marzeniami podatnika.

Należy ponadto zauważyć, że ustawodawca ma półtora roku na znowelizowanie zakwestionowanego przepisu. Jeśli zmieści się w tym terminie, to sentencja wyroku TK stanie się w tej części bezprzedmiotowa (znaczące pozostanie natomiast bez wątpienia uzasadnienie dotyczące tej części).

Należy mieć zatem nadzieję, że uzasadnienie to „wymusi” na ustawodawcy kompleksowe uregulowanie całości spraw związanych z przedawnieniem zobowiązań w podatku od nieujawnionych źródeł, w sposób zapewniający ich „ucywilizowanie” i doprowadzenie do zgodności z ustawą zasadniczą.

A może ustawodawca, analizując uzasadnienie omawianego wyroku, zechce znowelizować wszystkie przepisy nim objęte, tworząc całość spójną i zgodną z przepisami Konstytucji.

Jerzy Andrzej Tomczak
doradca podatkowy nr 05259
JAT Serwis doradztwa podatkowego on-line
www.e-doradcy.pl , www.gdptax.pl

Zobacz także na temat tego wyroku TK:

Podatnicy, którzy zapłacili podatek od nieujawnionych przychodów mogą podatek odzyskać >>>