1. Istota praw własności przemysłowej

Prawo własności przemysłowej to szczególna dziedzina prawa cywilnego z zakresu tzw. prawa na dobrach niematerialnych.
W przeciwieństwie do innej podstawowej, chronionej odrębnie uregulowanymi prawami wyłącznymi kategorii dóbr niematerialnych, jakimi są prawa autorskie i prawa pokrewne (por. ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.), które w wielu wypadkach dotyczą dóbr o artystycznym, estetycznym charakterze, dobra z zakresu własności przemysłowej, takie jak wynalazki czy wzory użytkowe, mają ściśle użytkowy charakter i wykorzystywane są zasadniczo w prowadzeniu działalności gospodarczej przez poszczególnych przedsiębiorców. Mniej istotne są dla poszczególnych osób fizycznych – z wyjątkiem ich twórców, którzy dzięki stworzeniu dobra niematerialnego, znajdującego praktyczne, przemysłowe wykorzystanie, mogą czerpać określone korzyści z jego eksploatacji w działalności gospodarczej przez inne podmioty, np. w postaci wynagrodzenia wypłacanego im z tego tytułu przez przedsiębiorców.

Z dniem 22 sierpnia 2001 r. weszła w życie ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.) – dalej p.w.p. Jest to akt prawny porządkujący i reformujący sferę prawa na dobrach niematerialnych z zakresu szeroko pojętego prawa patentowego (leżącego w gestii centralnego organu administracji rządowej, jakim jest Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej).
Prawo własności przemysłowej, w odróżnieniu od poprzednio obowiązującego w tym zakresie stanu prawnego, normuje zbiorczo różne aspekty ochrony poszczególnych dóbr niematerialnych, wchodzących w skład majątku, funkcjonujących na rynku przedsiębiorstw (por. art. 551 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)). Zmiana ta spowodowała, iż wraz z wejściem w życie prawa własności przemysłowej utraciły swą moc obowiązującą ustawy poświęcone poprzednio odrębnie określonym rodzajom tych dóbr. Chodzi przede wszystkim o trzy regulacje:
1) ustawę z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości (tekst jedn.: Dz. U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117 z późn. zm.),
2) ustawę z dnia 31 stycznia 1985 r. o znakach towarowych (Dz. U. Nr 5, poz. 17 z późn. zm.),
3) ustawę z dnia 30 października 1992 r. o ochronie topografii układów scalonych (Dz. U. Nr 100, poz. 498 z późn. zm.);
wszystkie ww. akty prawne zostały uchylone z dniem 22 sierpnia 2001 r. (por. art. 326 p.w.p.).
Biorąc pod uwagę perspektywę klasyfikacji dóbr niematerialnych z obszaru własności przemysłowej, wyraźnie zaznaczony został dwupodział tych dóbr na wynalazki i wzory oraz oznaczenia indywidualizujące (tytuł II i III p.w.p.). Wśród tych pierwszych nową kategorię prawną stanowią wzory przemysłowe, które spełniają analogiczną funkcję jak obowiązujące wcześniej w polskim systemie prawnym wzory zdobnicze. Jeżeli chodzi natomiast o oznaczenia indywidualizujące, to na wyróżnienie zasługują zdecydowanie niechronione poprzednio odrębnie oznaczenia geograficzne, w tym nazwy regionalne. W dwupodziale tym nie mieszczą się topografie układów scalonych, znajdujące zastosowanie przede wszystkim w działalności informatycznej, których unormowaniu poświęcony został osobny tytuł IV p.w.p.

Wynalazki to nowe rozwiązania posiadające poziom wynalazczy i nadające się do przemysłowego stosowania. Nie stanowią więc one części stanu techniki, nie wynikając z niego w sposób oczywisty dla znawcy, przy czym według tych rozwiązań może być uzyskiwany wytwór lub wykorzystywany sposób, w rozumieniu technicznym, w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa (por. art. 24–27 p.w.p.).
Wzorem użytkowym jest z kolei nowe i użyteczne rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci, które pozwala na osiągnięcie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów (por. art. 94 p.w.p.).
Wzorem przemysłowym jest zaś nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację (por. art. 102 p.w.p.).
Do szerszej kategorii projektów wynalazczych, poza wskazanymi powyżej dobrami niematerialnymi z zakresu własności przemysłowej, należą także topografie układów scalonych. Są to rozwiązania polegające na przestrzennym, wyrażonym w dowolny sposób, rozplanowaniu elementów, z których co najmniej jeden jest elementem aktywnym, oraz wszystkich lub części połączeń układu scalonego. Natomiast układem scalonym jest jedno- lub wielowarstwowy wytwór przestrzenny utworzony z elementów z materiału półprzewodnikowego tworzącego ciągłą warstwę, ich wzajemnych połączeń przewodzących i obszarów izolujących, nierozdzielnie ze sobą sprzężonych w celu spełniania funkcji elektronicznych (por. art. 196 p.w.p.).
Znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa (por. art. 120 ust. 1 p.w.p.).
Wreszcie oznaczeniami geograficznymi są oznaczenia słowne odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju (teren), które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisywane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu tego towaru (por. art. 174 ust. 1 p.w.p.).

W prawie własności przemysłowej zasygnalizowana została również mająca duże praktyczne znaczenie kategoria know-how. Świadczy o tym art. 79 p.w.p., który nakazuje do umowy o korzystanie z wynalazku zgłoszonego w Urzędzie Patentowym, na który nie udzielono jeszcze patentu, jak również do umowy o korzystanie z wynalazku niezgłoszonego, a stanowiącego tajemnicę przedsiębiorcy, stosować odpowiednio przepisy o umowie licencyjnej, chyba że strony postanowiły inaczej.

2. Umowy licencyjne i rozporządzające
Podobnie jak w przypadku praw autorskich, obrót umowny z zakresu prawa własności przemysłowej sprowadza się zasadniczo do zawierania dwojakiego rodzaju umów:
1) rozporządzających, którymi z reguły są umowy sprzedaży określonych praw, np. patentów, oraz
2) licencyjnych (licencji).
Jeżeli chodzi o umowy licencyjne z zakresu własności przemysłowej, to cechuje je znaczne zróżnicowanie. Wynika ono z przewidzianej ustawowo wielowariantowości sposobów udostępniania dzieł chronionych przez osoby uprawnione do ich eksploatowania.
W obrębie umów licencyjnych zaznaczają się trzy następujące, dychotomiczne podziały na:
1) licencje właściwe i sublicencje;
W przypadku pierwszego rozgraniczenia kontraktów licencyjnych kryterium podziału jest osoba udzielająca licencji. W zależności od tego, czy jest to osoba wyłącznie uprawniona z tytułu powstania danego dobra, czy też licencjobiorca, umowy licencyjne traktowane są bądź jako licencje właściwe, bądź jako tzw. sublicencje.
2) licencje wyłączne i niewyłączne;
Z kolei licencje wyłączne i niewyłączne różnią się między sobą swobodą licencjodawcy odnośnie do jednoczesnego udostępniania przysługującego mu dzieła wielu podmiotom. Jak sama nazwa wskazuje, w przypadku licencji wyłącznej licencjobiorca posiada umowną gwarancję, iż będące przedmiotem licencji dobro nie zostanie w jej zakresie udostępnione do korzystania innemu podmiotowi, co w praktyce znajduje najczęściej odzwierciedlenie w postaci zastrzegania wyłączności terytorialnej. Ma ona uchronić licencjobiorcę od rywalizacji z analogicznie uprawnionymi konkurentami.
3) licencje pełne i niepełne.
W przypadku rozgraniczenia na licencje pełne i niepełne istotne jest to, czy licencjodawca przekazuje swojemu kontrahentowi uprawnienia do eksploatowania danego dzieła na wszystkich dostępnych, znanych w danej chwili, polach jego eksploatacji, czy też zezwala jedynie na częściowe czerpanie korzyści wyłącznie w ramach pól eksploatacji wyraźnie w umowie wskazanych. W odróżnieniu od kryterium wyłączności wyróżnikiem podziału jest w tym przypadku nie wielość podmiotów korzystających równocześnie z twórczego dzieła, ale zakres przekazanych licencjobiorcy uprawnień. Rozgraniczenie licencji przeprowadzone w oparciu o kryterium pełności ich zakresu ma więc charakter przedmiotowy, nie zaś podmiotowy.
W braku przeciwnych postanowień umowy licencyjne z zakresu prawa własności przemysłowej są licencjami niewyłącznymi, tzn. licencjodawca może jednocześnie upoważnić inne osoby poza licencjobiorcą do korzystania z przysługującego mu dobra. W prawie patentowym regułą są poza tym tzw. licencje pełne, uprawniające licencjobiorcę do korzystania z wynalazku w takim samym zakresie jak licencjodawca.

Poza pokrótce przedstawionymi powyżej licencjami o charakterze ogólnym wśród licencji z zakresu prawa własności przemysłowej występują jeszcze następujące ich szczególne rodzaje (por. art. 80–88 p.w.p.):
1) licencje otwarte, powstające na skutek złożenia przez uprawnionego odpowiedniego oświadczenia licencyjnego w Urzędzie Patentowym RP,
2) licencje dorozumiane, pojawiające się w przypadku realizacji prac badawczych lub rozwojowych,
3) licencje przymusowe, udzielane w szczególnych okolicznościach przez Urząd Patentowy RP.