1. Podstawowe zadania i organizacja bibliotek

Zgodnie z przepisami art. 3 ust. 1 i 2 u.b. biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu dziedzictwa narodowego. Biblioteki organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej. Prawo korzystania z bibliotek ma charakter powszechny, na zasadach określonych w u.b.
Na mocy art. 4 ust. 1 u.b. do podstawowych zadań bibliotek należy:
1) gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych,
2) obsługa użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie.
Art. 4 ust. 2 u.b. stanowi, iż do zadań bibliotek może ponadto należeć prowadzenie działalności bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej. Przy czym na podstawie art. 5 u.b. materiałami bibliotecznymi są w szczególności dokumenty zawierające utrwalony wyraz myśli ludzkiej, przeznaczone do rozpowszechniania, niezależnie od nośnika fizycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza: dokumenty graficzne (piśmiennicze, kartograficzne, ikonograficzne i muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowizualne i elektroniczne.
Zgodnie z art. 8 ust. 1-3 u.b. biblioteki są organizowane i prowadzone przez podmioty zwane dalej „organizatorami”, którymi są ministrowie i kierownicy urzędów centralnych, a także jednostki samorządu terytorialnego. Organizatorami bibliotek mogą być także osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.
Na mocy art. 10 u.b. biblioteka może stanowić samodzielną jednostkę organizacyjną albo wchodzić w skład innej jednostki.
Stosownie do art. 11 ust. 1-3 u.b. biblioteka stanowiąca samodzielną jednostkę organizacyjną działa na podstawie aktu o utworzeniu biblioteki oraz statutu nadanego przez organizatora. Przy czym akt o utworzeniu biblioteki określa nazwę, siedzibę, teren i zakres działania biblioteki, a także źródła finansowania. Z kolei statut określa w szczególności:
1) cele i zadania biblioteki,
2) organy biblioteki i jej organizację, w tym zakres działania i lokalizację filii oraz oddziałów,
3) nazwę jednostki sprawującej nadzór merytoryczny nad działalnością biblioteki - w odniesieniu do biblioteki wchodzącej w skład ogólnokrajowej sieci bibliotecznej,
4) sposób gospodarowania środkami finansowymi biblioteki.

1.1. Odpłatność za usługi bibliotek
Na podstawie art. 14 ust. 1 i 2 u.b. usługi bibliotek, których organizatorami są ministrowie i kierownicy urzędów centralnych, oraz jednostki samorządu terytorialnego, są ogólnie dostępne i bezpłatne, z tym jednak zastrzeżeniem, że opłaty mogą być pobierane:
1) za usługi informacyjne, bibliograficzne, reprograficzne oraz wypożyczenia międzybiblioteczne,
2) za wypożyczenia materiałów audiowizualnych,
3) w formie kaucji za wypożyczone materiały biblioteczne,
4) za niezwrócenie w terminie wypożyczonych materiałów bibliotecznych,
5) za uszkodzenie, zniszczenie lub niezwrócenie materiałów bibliotecznych.
Przy czym, zgodnie z art. 8 ust. 3 u.b., wysokość opłat za usługi informacyjne, bibliograficzne, reprograficzne oraz wypożyczenia międzybiblioteczne, a także za wypożyczenia materiałów audiowizualnych, nie może przekraczać kosztów wykonania usługi.

2. Rodzaje bibliotek
2.1. Biblioteka Narodowa
Centralną biblioteką państwa, zgodnie z art. 16 ust. 1 u.b. jest Biblioteka Narodowa. Art. 16 ust. 2 u.b. stanowi, że Biblioteka Narodowa posiada osobowość prawną.
Na podstawie art. 17 ust. 1 i 2 u.b. do zadań Biblioteki Narodowej należy prowadzenie działalności bibliotecznej, bibliograficznej, naukowej, informacyjnej, konserwatorskiej, poradniczej, wydawniczej, wystawienniczej i usługowej, a w szczególności:
1) gromadzenie, opracowywanie, udostępnianie i wieczyste archiwizowanie materiałów bibliotecznych powstałych w Polsce oraz za granicą a dotyczących Polski,
2) opracowywanie i wydawanie bibliografii narodowej,
3) prowadzenie badań z zakresu bibliotekoznawstwa, nauki o książce i pokrewnych dziedzin wiedzy,
4) doskonalenie merytorycznej działalności bibliotek w kraju i pomoc bibliotekom polskim za granicą,
5) prowadzenie ośrodków znormalizowanych numerów wydawnictw zwartych i wydawnictw ciągłych.
Biblioteka Narodowa prowadzi też działalność metodyczną i unifikacyjną w zakresie bibliotekarstwa, bibliografii, zastosowań nowoczesnych technologii bibliotecznych oraz konserwacji materiałów bibliotecznych.

2.2. Biblioteki publiczne
Zgodnie z art. 18 ust. 1 i 2 u.b. biblioteki publiczne służą zaspokajaniu potrzeb oświatowych, kulturalnych i informacyjnych ogółu społeczeństwa oraz uczestniczą w upowszechnianiu wiedzy i kultury. Bibliotekami publicznymi są, zorganizowane w formie instytucji kultury, Biblioteka Narodowa oraz biblioteki jednostek samorządu terytorialnego.
Na podstawie art. 20 ust. 1 u.b. do zadań wojewódzkiej biblioteki publicznej należy:
1) gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych służących obsłudze potrzeb informacyjnych, edukacyjnych i samokształceniowych, zwłaszcza dotyczących wiedzy o własnym regionie oraz dokumentujących jego dorobek kulturalny, naukowy i gospodarczy,
2) pełnienie funkcji ośrodka informacji biblioteczno-bibliograficznego, organizowanie obiegu wypożyczeń międzybibliotecznych, opracowywanie i publikowanie bibliografii regionalnych, a także innych materiałów informacyjnych o charakterze regionalnym,
3) badanie stanu i stopnia zaspokajania potrzeb użytkowników, analizowanie stanu, organizacji i rozmieszczenia bibliotek oraz formułowanie i przedstawianie organizatorom propozycji zmian w tym zakresie,
4) udzielanie bibliotekom pomocy instrukcyjno-metodycznej i szkoleniowej,
5) sprawowanie nadzoru merytorycznego w zakresie realizacji przez powiatowe i gminne biblioteki publiczne zadań w zakresie gromadzenia, opracowywania, przechowywania i udostępniania zbiorów, sporządzania i rozpowszechniania informacji bibliograficznych i dokumentacyjnych, działalności naukowo-badawczej oraz dokształcania i doskonalenia zawodowego pracowników bibliotek, a także wymiany oraz przekazywania materiałów bibliotecznych i informacji.

2.3. Biblioteki naukowe
Na mocy art. 21 ust. 1 i 2 u.b. biblioteki naukowe służą potrzebom nauki i kształcenia, zapewniając dostęp do materiałów bibliotecznych i zasobów informacyjnych niezbędnych do prowadzenia prac naukowo-badawczych oraz zawierających wyniki badań naukowych. Prowadzą również działalność naukowo-badawczą w zakresie bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych, a także w zakresie obsługiwanych przez nie dziedzin nauki.
Do bibliotek naukowych należą:
1) Biblioteka Narodowa,
2) biblioteki, których organizatorami są szkoły wyższe,
3) biblioteki, których organizatorem jest Polska Akademia Nauk,
4) biblioteki, których organizatorami są jednostki badawczo-rozwojowe,
5) inne biblioteki.

2.4. Biblioteki szkolne i pedagogiczne
Na mocy art. 22 ust. 1 u.b. biblioteki szkolne oraz biblioteki innych placówek systemu oświaty służą realizacji programów nauczania i wychowania, edukacji kulturalnej i informacyjnej dzieci i młodzieży oraz kształceniu i doskonaleniu nauczycieli. W tym celu w każdej szkole publicznej jest prowadzona biblioteka szkolna.
Z kolei biblioteki pedagogiczne, zgodnie z art. 22 ust. 2 u.b., prowadzą działalność służącą potrzebom oświaty i wychowania, w tym kształcenia i doskonalenia kadry pedagogicznej.

2.5. Biblioteki fachowe i zakładowe
Na podstawie art. 23 u.b. zakłady pracy mogą prowadzić biblioteki fachowe i zakładowe. Przepisy art. 24 ust. 1 i 2 u.b. stanowią, iż biblioteki fachowe wspierają realizację zadań zakładów pracy oraz służą potrzebom doskonalenia zawodowego pracowników. Natomiast biblioteki zakładowe służą zaspokajaniu potrzeb oświatowych i kulturalnych pracowników zakładów pracy i ich rodzin.

2.6. Biblioteki dla obsługi specjalnych grup użytkowników
Obsługę biblioteczną niewidomych oraz koordynację działalności pokrewnych bibliotek i instytucji zapewnia, na mocy art. 25 u.b., Centralna Biblioteka Niewidomych. Natomiast na podstawie art. 26 ust. 1 u.b. w celu zapewnienia obsługi bibliotecznej specjalnych grup użytkowników prowadzone są biblioteki w zakładach opieki zdrowotnej, w domach pomocy społecznej, w zakładach karnych, poprawczych i schroniskach dla nieletnich, a także w jednostkach organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej i Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji.

3. Biblioteki samodzielnym podatnikiem
Na podstawie art. 15 ust. 1 i 2 u.p.t.u. podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą, bez względu na cel lub rezultat takiej działalności. Przy czym działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.
Ponieważ zgodnie z art. 10 u.b. biblioteka może stanowić samodzielną jednostkę organizacyjną albo wchodzić w skład innej jednostki, to biblioteki będące samodzielną jednostką organizacyjną są co do zasady podatnikami podatku od towarów i usług prowadzącymi samodzielnie działalność gospodarczą.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie w wyroku z dnia 21 lutego 2008 r., III SA/Lu 11/08, wskazał, że biblioteki muszą być wyodrębnione i mieć własną osobowość prawną. Z kolei Naczelny Sąd Administracyjny - Ośrodek Zamiejscowy w Gdańsku - w wyroku z dnia 24 czerwca 2002 r., SA/Gd 479/02, wyjaśnił, że gminna biblioteka publiczna powinna działać jako samorządowa jednostka organizacyjna funkcjonująca w formie instytucji kultury, finansowana z budżetu gminy za pomocą dotacji.
Jeśli zaś biblioteka wchodzi w skład innej jednostki, np. biblioteka szkolna wchodzi w skład szkoły publicznej, wówczas samodzielnym podatnikiem z tytułu świadczenia usług bibliotecznych jest szkoła.