1. Czynności opodatkowane PCC

 
Podatek od czynności cywilnoprawnych jest daniną, którą obciążone są wyłącznie te czynności, które jako takie wprost zostały zdefiniowane przez ustawodawcę. Podkreślić przy tym należy, że pomimo, iż danina taka jest niemal w bezpośredni sposób związana z regulacjami normującymi poszczególne czynności (np. z prawem cywilnym), to w niektórych przypadkach ustawodawca podatkowy – na potrzeby opodatkowania ich podatkiem od czynności cywilnoprawnych – nakazuje w szczególny sposób identyfikować konkretne czynności. Tak właśnie jeszcze niedawno było m.in. w przypadku pożyczek udzielanych spółce kapitałowej przez jej wspólników/akcjonariuszy, które traktowane były jak zmiana umowy spółki (o czym poniżej). Obecnie jest inaczej – pożyczka jaką udziałowiec lub akcjonariusz spółki z o.o. czy spółki akcyjnej udziela spółce, również na gruncie u.p.c.c. uznawana jest za pożyczkę (i implikuje skutki prawne właściwe dla pożyczek).
Katalog czynności opodatkowanych podatkiem od czynności cywilnoprawnych zamieszczony został w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 101, poz. 649) - dalej u.p.c.c.
Stosownie do treści art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. b u.p.c.c. podatkowi od czynności cywilnoprawnych podlega m.in. umowy pożyczki pieniędzy lub rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku.
Oprócz tego w pkt 2 tego samego art. 1 ust. 1 u.p.c.c. wskazane zostało, że opodatkowane są również zmiany umów, o ile powodują one podwyższenie podstawy opodatkowania podatkiem od czynności cywilnoprawnych; wyjątkiem są zmiany umowy spółki, które ustawodawca potraktował nieco inaczej niż zmiany innych umów (co obecnie nie ma zastosowanie do pożyczek udzielanych spółkom kapitałowym).

2. Pożyczka na gruncie prawa cywilnego
 
Pożyczka jest instytucją prawa cywilnego. To właśnie w przepisach ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), wskazane zostało kiedy umowa kształtuje stosunek prawny, który powinien być określony mianem pożyczki. Według takich przepisów, przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. W taki sposób istota stosunku prawnego pożyczki określona została w przepisach.
Począwszy od 2009 r. w ten właśnie sposób (czyli na zasadach ogólnych) należy definiować na płaszczyźnie u.p.c.c. pożyczkę, jaka została udzielona spółce kapitałowej przez jej właściciela (inaczej niż to jest w przypadku pożyczki udzielanej spółce osobowej przez właściciela).

3. Pożyczka udzielona spółce kapitałowej przez jej udziałowca/akcjonariusza
 
Tak jak zostało wskazane powyżej, pożyczka stanowi czynność, której wykonanie podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnej (oczywiście o ile jedna ze stron nie jest z tego tytułu podatnikiem VAT – art. 2 pkt 4 u.p.c.c.).
Czyli – zasadniczo – w sytuacji, gdy zostanie zawiązana umowa pożyczki, w przypadku której udzielający ani pożyczkobiorca, dla tej czynności nie jest podatnikiem VAT (nawet zwolnionym), pożyczkobiorca powinien opodatkować taką czynność podatkiem od czynności cywilnoprawnej. To bowiem pożyczkobiorca – zgodnie z art. 4 pkt 7 u.p.c.c. – jest w takiej sytuacji podatnikiem.
Obowiązek podatkowy powstaje w takim przypadku z chwilą udzielenia pożyczki.
Jeżeli jednak stronami pożyczki są: spółka kapitałowa (akcyjna, z o.o.) i jej właściciel (udziałowiec, akcjonariusz), obowiązek zapłaty podatku nie powstanie.
Otóż bowiem, począwszy od 1 stycznia 2009 r., znów (znów, bo do końca 2006 r. zwolnienie takie było zapisane w u.p.c.c.) zwolnione od podatku od czynności cywilnoprawnych są pożyczki udzielane przez wspólnika (akcjonariusza) spółce kapitałowej.
W aktualnym stanie prawnym podstawą stosowania takiego zwolnienia jest przepis art. 9 pkt 10 lit. i u.p.c.c.
Podkreślić przy tym należy, że tylko w takim kierunku przekazania pożyczanych rzecz, ma zastosowanie zwolnienie.
Gdyby sytuacja była odwrotna i to spółka udzieliłaby pożyczki swojemu właścicielowi, wówczas czynność taka podlegałaby opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych (zakładając, że spółka ani właściciel nie są z tytułu wykonania takiej czynności podatnikami VAT).

4. Zmiana przepisów
 
Z początkiem 2009 r. ustawodawca podatkowy nie tylko wprowadził (przywrócił) zwolnienie dla pożyczek, jakie udziałowcy/akcjonariusze spółek z o.o. i akcyjnych udzielają takim spółkom, ale przede wszystkim zmienił sposób klasyfikowania takich pożyczek na płaszczyźnie u.p.c.c.
Wskazać należy, że do końca 2008 r. czynność, w ramach której udziałowiec lub akcjonariusz spółki kapitałowej udzielał spółce pożyczki była opodatkowane podatkiem od czynności cywilnoprawnej nie jako umowa pożyczki, ale jako zmiana umowy spółki.
Zgodnie z obowiązująca wówczas definicją – a zapisaną w art. 1 ust. 3 pkt 2 u.p.c.c. – zmiana umowy spółki kapitałowej miała miejsce w przypadku wniesienia lub podwyższenia wniesionego do spółki wkładu, którego wartość powoduje podwyższenie kapitału zakładowego, pożyczki udzielonej spółce przez wspólnika (akcjonariusza) oraz dopłaty.
Obecnie definicja ta uległa zmianie, i zgodnie z jej aktualnym brzemieniem, zmiana umowy spółki kapitałowej ma miejsce wyłącznie wówczas, gdy następuje podwyższenie kapitału zakładowego z wkładów lub ze środków spółki, oraz gdy spółce przekazywana jest dopłata.
Zmiana takiej definicji pozwoliła ustawodawcy powrotnie dokonać zwolnień od podatku od czynności cywilnoprawnych pożyczek, jakie udzielane są spółce kapitałowej przez jej udziałowca lub akcjonariusza. Dzisiaj pożyczka taka jest również pożyczką na płaszczyźnie u.p.c.c.

5. Opodatkowanie pożyczek w 2007 i 2008 r. w świetle wyroku ETS
 
Pomimo, iż prawodawca podatkowy znowelizował regulacje u.p.c.c. od 2009 r. nierozwiązana została sprawa opodatkowania pożyczek w 2007 i 2008 r.
15 marca 2010 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach zwrócił się do ETS z pytaniem prejudykacyjnym w sprawie opodatkowania pożyczek udzielanych przez właścicieli spółki kapitałowej takim podmiotom. Wątpliwości budziło to, czy istotnie polski prawodawca mógł, zgodnie z przepisami prawa wspólnotowego, ponownie opodatkować tego rodzaju pożyczki pomimo, że od maja 2004 r. nie istniało takie opodatkowanie.