Izba pozytywnie, mimo stwierdzonych nieprawidłowości, oceniła działania monitorujące, nadzorcze, organizacyjne i legislacyjne ministra finansów w zakresie poszanowania interesów podatników i zabezpieczenia interesów Skarbu Państwa przy wykonywaniu egzekucji administracyjnej, zwróciła jednak uwagę, że zaległości podatkowe rosną nadal i coraz częściej są to zaległości, których wyegzekwować się nie da.
Jak wynika z raportu, zaległości podatkowe wymagalne wyniosły na koniec 2016 r. - 68,9 mld zł, co oznacza wzrost o 35,7 proc. wobec końca 2015 r. i aż o 96,2 proc. wobec końca 2014 r. Największy w nich udział (83,7 proc.) miały zaległości z tytułu podatku VAT, które na koniec 2016 r. wyniosły 59,6 mld zł (wzrost o ponad 40,3 proc. wobec stanu na koniec 2015 r. i o 115,2 proc. wobec stanu na koniec 2014 r.).
Wzrost też związany jest z większą liczbą wyłudzeń i zwiększoną wykrywalnością dużych nieprawidłowości i oszustw podatkowych. Kwota niezapłaconych zobowiązań z decyzji wydanych na podstawie art. 108 ust. 1 ustawy o VAT, na koniec 2015 r. wynosiła 21,9 mld zł, a na koniec czerwca 2016 r. wyniosła już 27,3 mld zł. Izba zwróciła uwagę, że należności te są trudne do wyegzekwowania, szczególnie od zobowiązanych, którzy jako miejsce prowadzenia działalności wskazują tzw. „wirtualne biura”, a także podmiotów, które nie ujawniły w KRS aktualnej siedziby lub zgłosiły nieprawdziwe dane.
Na zmniejszenie skuteczności egzekucji zaległości podatkowych wpływ miały również brak płynności finansowej części podmiotów gospodarczych i wzrost liczby zobowiązanych nieposiadających składników majątkowych podlegających egzekucji, wykonujących działalność przy użyciu maszyn i urządzeń nie stanowiących ich własności. Niekorzystnym zjawiskiem jest wzrost liczby i kwoty zaległości podmiotów posiadających zaległości przekraczające 1 mln zł.
Z raportu wynika, że minister finansów rzetelnie monitorował zaległości podatkowe. Dzięki wdrożonym zmianom nastąpił wzrost wielkości wyegzekwowanych zaległości i zwiększanie poziomu dobrowolnych wpłat podatku w drodze tzw. „miękkiej egzekucji”. Proces zarządzania zaległościami usprawniło także powołanie komórek wierzycielskich, Centrum Kompetencyjnego Spraw Wierzycielskich i Centrum Kompetencyjnego Egzekucji Administracyjnej.
Naczelnicy urzędów skarbowych zostali odciążeni od wykonywania niektórych zadań, zapewniono im elektroniczny dostęp do bazy danych ksiąg wieczystych, wprowadzane są zasady elektronicznego przekazywania dokumentów pomiędzy organami egzekucyjnymi i dokonywania doręczeń z użyciem środków komunikacji elektronicznej. Wdrożona w czerwcu 2016 r. aplikacja „Mobilny poborca” służy poprawie organizacji pracy poborców skarbowych w terenie. Na 1 stycznia 2018 r. planuje się wdrożenie procedury licytacji elektronicznej z ruchomości.
Z kontroli wynika, że urzędy skarbowe prowadziły egzekucję zobowiązań podatkowych z poszanowaniem praw podatników, traktując zobowiązanych jednakowo. Postępowania te nie zawsze jednak gwarantowały zabezpieczenie interesów Skarbu Państwa. Znikoma była liczba sprzedaży ruchomości i nieruchomości, niewielkie były efekty zabezpieczenia zobowiązania na majątku podatnika i stosowania hipoteki oraz zastawu skarbowego, a także odpowiedzialności subsydiarnej. Stwierdzono nieprawidłowości polegające na opóźnieniach we wszczęciu postępowania podatkowego, zwłoce lub niepodejmowaniu wszystkich czynności zmierzających do ustalenia majątku dłużników oraz na niewyczerpaniu wszystkich środków egzekucyjnych. NIK nie stwierdziła natomiast przypadków umorzenia postępowania egzekucyjnego w wyniku nieprawidłowych działań kontrolowanych urzędów.
Ogólnie wskaźnik skuteczności egzekucji zaległości podatkowych ściągalności, tj. relacja kwoty wyegzekwowanych zaległości w postępowaniach egzekucyjnych do kwoty zaległości objętych tytułami wykonawczymi do załatwienia w 2016 r. wyniósł 34,2 proc. i był wyższy o 7,4 punktu procentowego od wykonania w 2015 r. Wzrost ściągalności związany był głównie z działaniami organów egzekucyjnych, mającymi na celu obniżenie kwoty zaległości objętych egzekucją administracyjną.
W urzędach skarbowych stwierdzono problemy, wynikające z używania niewydolnych systemów teleinformatycznych, które dotyczyły dokonywania elektronicznych zajęć rachunków bankowych. Ponadto w niewielkim zakresie realizowano obowiązek składania do sądu wniosku o wpisanie do Krajowego Rejestru Sądowego danych nt. egzekucji w przypadku nieuregulowania zaległości w ciągu 60 dni od daty wszczęcia egzekucji, mimo że przepis nie dopuszcza uznaniowości.
Jak stwierdziła w raporcie Izba, zarzuty i skargi na czynności egzekucyjne były rzetelnie rozpatrywane. Ich skala nie była znaczna w relacji do liczby prowadzonych postępowań egzekucyjnych. Ministerstwo Finansów z opóźnieniem reagowało na wątpliwości zgłaszane przez podległe jednostki w sprawie stosowania przepisów dotyczących postępowania egzekucyjnego. Nie dotrzymywało również terminów rozpatrywania zażaleń na postanowienia dyrektorów izb skarbowych w sprawach postępowań wszczętych skargami na czynności egzekucyjne.
NIK zwróciła też uwagę na to, że nie są prowadzone prace nad wprowadzeniem do porządku prawnego przepisu realizującego wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 października 2013 r., sygn. akt SK 40/12, dotyczącego przepisów Ordynacji podatkowej, określających zasady przedawnienia zobowiązań podatkowych zabezpieczonych hipoteką przymusową lub zastawem skarbowym.
Wnioski pokontrolne
NIK zaleciła ministrowi rozwoju i finansów spowodowanie zmian w obowiązującym prawie, w celu zmniejszenia liczby popełnianych przestępstw podatkowych i rozwijanie działań w zakresie miękkiej egzekucji, a także rozważenie możliwości prawnych współpracy w likwidowaniu zaległości z dłużnikami, którzy wcześniej rzetelnie wywiązywali się z zobowiązań podatkowych, w celu utrzymania przez nich możliwości prowadzenia działalności gospodarczej.
Kontynuowane powinny być też działania usprawniających pracę organów administracyjnych poprzez elektronizację i automatyzację wykonywanych czynności oraz lepsze wykorzystanie czasu pracy pracowników komórek wierzycielskich i egzekucji administracyjnej, a także usunięcie przeszkód w dokonywaniu elektronicznych zajęć rachunków bankowych. Należy również podnosić wiedzę i umiejętności pracowników tych komórek w celu pełnego wykorzystywania przez nich możliwości poszukiwania i zabezpieczania majątku oraz korzystania z dostępnych środków egzekucyjnych.
