1. Wprowadzenie
W 2008 r. na mocy nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 10 stycznia 2008 r. o zmianie ustawy o izbach aptekarskich (Dz. U. Nr 47, poz. 273) zakres wykonywania zawodu farmaceuty został poszerzony o sprawowanie opieki farmaceutycznej. Jednocześnie jednak nie dokonano odpowiednich zmian w ustawie z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 z późn. zm.) – dalej u.p.f., a w szczególności nie wydano rozporządzenia określającego dodatkowe rodzaje działalności związanej z ochroną zdrowia dopuszczalne w aptece.

2. Regulacje prawne
Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na bardzo restrykcyjne brzmienie art. 86 u.p.f. W świetle tego przepisu w aptece ogólnodostępnej mogą być świadczone jedynie następujące usługi farmaceutyczne:
1)
wydawanie produktów leczniczych i wyrobów medycznych;
2)
sporządzanie leków recepturowych, w terminie nie dłuższym niż 48 godzin od złożenia recepty przez pacjenta, a w przypadku recepty na lek recepturowy zawierający środki odurzające lub oznaczonej „wydać natychmiast” – w ciągu 4 godzin;
3)
sporządzanie leków aptecznych;
4)
udzielanie informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.
Ponadto na wydzielonych stoiskach można w aptece prowadzić obrót:
1)
wyrobami medycznymi;
2)
produktami leczniczymi przeznaczonymi wyłącznie na eksport;
3)
środkami spożywczymi specjalnego przeznaczenia żywieniowego;
4)
suplementami diety;
5)
środkami kosmetycznymi;
6)
środkami higienicznymi;
7)
przedmiotami do pielęgnacji niemowląt i chorych;
8)
środkami spożywczymi zawierającymi w swoim składzie farmakopealne naturalne składniki pochodzenia roślinnego;
7)
środkami dezynfekcyjnymi stosowanymi w medycynie.
Prawo do sprawowania opieki farmaceutycznej wynika z art. 2a ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 856 z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem polega ona na dokumentowanym procesie, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem i lekarzem, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii w celu uzyskania określonych jej efektów poprawiających jakość życia pacjenta.

3. Sprawowanie opieki farmaceutycznej
Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na powyższy katalog produktów, które mogą stanowić przedmiot obrotu w aptekach. Wojewódzkie inspektoraty farmaceutyczne wielokrotnie potwierdzały w ustnych interpretacjach, że jest on zamknięty. Oznacza to, że apteka nie może prowadzić sprzedaży żadnych innych towarów poza wymienionymi powyżej. Tak restrykcyjny przepis i jego interpretacja stwarzają wiele problemów. Sprzedaż leków przy stale obniżających się cenach i marżach przestaje być wyłącznym źródłem dochodu aptek. Starają się one znaleźć inne sposoby powiększania zysków, np. poprzez sprzedaż coraz popularniejszych suplementów diety. Wiele aptek bardzo chętnie prowadziłoby jednak sprzedaż jeszcze innych produktów. Należy zwrócić uwagę, że bez wątpienia pozytywną możliwością byłaby sprzedaż różnych materiałów edukacyjnych, np. książek o radzeniu sobie z niektórymi chorobami. Wskutek niedopasowania przepisów niektórzy starają się klasyfikować takie książki jako przedmioty służące do pielęgnacji chorych. Jest to jednak bardzo ryzykowne. Podobnie jest zresztą z innymi niesklasyfikowanymi produktami, które są z kolei prezentowane jako posiadające właściwości lecznicze. Warto pamiętać, że apteka nie może w obowiązującym stanie prawnym sprzedawać produktów, które nie są w sposób zgodny z prawem zakwalifikowane do żadnej z dopuszczonych grup.
Kolejnym tematem wartym omówienia jest opieka farmaceutyczna. Wprowadzenie uprawnienia do sprawowania opieki należy traktować jako kolejny przejaw podkreślania znaczenia aptekarza w procesie farmakoterapii pacjentów. Pierwszym wyrazem powyższego dążenia, który znalazł odzwierciedlenie w przepisach prawa, było wprowadzenie obowiązku zamieszczania w reklamach kierowanych do szerokiej publiczności ostrzeżenia, zgodnie z którym pacjent przed użyciem produktu leczniczego powinien zapoznać się z ulotką bądź skonsultować się z lekarzem lub właśnie farmaceutą. Nie da się ukryć, że liczba leków dostępnych bez recepty istotnie wzrosła w ostatnich latach. Pacjenci bombardowani telewizyjnymi reklamami często nabywają produkty, kierując się jedynie wskazaniem przedstawionym w spocie, nie czytając ostrzeżeń bądź informacji o przeciwwskazaniach do ich stosowania. Jednocześnie jednak rośnie w Polsce liczba tzw. świadomych konsumentów, którzy zaczynają zdawać sobie sprawę, że niewłaściwe zastosowanie leku może przynieść niewłaściwy efekt, a nawet zagrozić ich zdrowiu. Osoby takie, nabywając leki w aptekach, nie tylko pytają się, co „poleca” pani lub pan magister, lecz także, czy mogą taki lek łączyć z innymi, które stosują, lub czy też dany produkt można zażywać w czasie ciąży. Odpowiedzi udzielane przez farmaceutów nie stanowią jednak modelowego przykładu opieki farmaceutycznej. Wynikają bowiem z odrębnego przepisu. Opieka farmaceutyczna jest czynnością wykraczającą poza powyższe sytuacje. Warto więc zwrócić uwagę na podstawowe elementy jej definicji.

Po pierwsze, opieka farmaceutyczna nie jest procesem, który aptekarz sprawuje samodzielnie. Zgodnie z przepisem jest zobowiązany do współpracy przy wykonywanych czynnościach z lekarzem, a w razie potrzeby także z przedstawicielami innych zawodów medycznych, np. dietetykami. Sprawowanie opieki w żadnym wypadku nie powinno wkraczać w kompetencje lekarzy. To dla lekarzy zgodnie z ustawą z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 z późn. zm.) zastrzeżone są świadczenia zdrowotne, takie jak badanie stanu zdrowia, rozpoznawanie chorób i ich leczenie. Biorąc powyższe pod uwagę, aptekarz nie powinien zastępować w tych czynnościach lekarzy. Nie jest on powołany do diagnozowania schorzeń występujących u pacjentów. Fakt istnienia kategorii leków dostępnych bez recepty nie oznacza, że z rozpoznawania chorób i decydowania o sposobie ich leczenia powinien być całkowicie eliminowany lekarz. Ilekroć więc aptekarzowi pacjent stawia pytanie „co mi jest?”, farmaceuta powinien odesłać go do właściwego lekarza.
Wykraczanie poza zakres uprawnień farmaceuty naraża go zarówno na sankcje dyscyplinarne, jak i cywilne. Aptekarz nie jest zwolniony z odpowiedzialności za swoje działania. Tak jak musi dbać o to, żeby nie popełnić błędu przy sporządzaniu czy wydawania leku lub wyrobu medycznego, podobnie nie może sobie pozwolić na pomyłkę przy świadczeniu opieki farmaceutycznej. Za ewentualny zawiniony błąd mógłby również zostać pociągnięty do odpowiedzialności przez pacjenta na gruncie przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). W przypadku farmaceuty zatrudnionego na podstawie umowy o pracę odpowiedzialność poniesie jego pracodawca. Nie wykluczy to jednak dochodzenia zwrotu odszkodowania od pracownika do wysokości trzykrotności jego wynagrodzenia.
(...)