Katarzyna Kubicka-Żach: Jak administracja, zwłaszcza samorządowa, powinna otwierać dane? Jakie są wskazówki, by otwieranie zorganizować?
Adam Andruszkiewicz: Podstawowe wskazówki jak rozpocząć pracę z otwartymi danymi i zorganizować pracę w urzędzie - w jednostkach samorządowych - zawiera podręcznik Otwieranie danych. Podręcznik dobrych praktyk, wydany przez Ministerstwo Cyfryzacji. Sukces w otwieraniu danych publicznych jest możliwy wyłącznie dzięki kompleksowemu podejściu. Podręcznik prezentuje modele współpracy wewnątrz- i pozainstytucjonalnej, które najlepiej sprawdzają się podczas otwierania danych oraz praktyczne wskazówki, jak realizować proces otwierania danych.
Czytaj też: Dane prawie jak okno – należy je otwierać, ale trzeba wiedzieć jak>>
Co jest najważniejsze w skutecznej realizacji otwierania danych?
Podręcznik wskazuje na cztery elementy: wybór lidera ds. otwartości danych i określenie jego zadań; powołanie zespołu do współpracy przy otwieraniu danych w urzędzie i zobowiązanie innych pracowników do współpracy; opracowanie polityki otwartości danych na poziomie każdego urzędu - zawierającej m.in. cele, katalog danych do udostępnienia, harmonogram udostępniania danych, standardy, mierniki, osoby odpowiedzialne za realizację - oraz wdrożenie i ewaluację polityki otwartości.
Bardzo ważne jest przeprowadzenie inwentaryzacji posiadanych zasobów danych i dokonanie analizy w zakresie możliwości ich udostępnienia do ponownego wykorzystywania. W tym celu zaleca się zapoznanie się z potrzebami głównych interesariuszy takich jak: biznes, organizacje społeczne czy naukowcy. Pozwoli to na udostępnienie danych, na które jest społeczne zapotrzebowanie.
Opracowując politykę otwartości danych, należy mieć na względzie również uwarunkowania: prawne, organizacyjne, bezpieczeństwa oraz techniczne. W tym celu należy wypracować standardy otwierania danych lub skorzystać z gotowych Standardów otwartości danych przygotowanych przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów (byłe Ministerstwo Cyfryzacji), które zapewniają właściwe przygotowanie i udostępnianie danych do ponownego wykorzystywania. Obejmują one wytyczne dotyczące: regulacji prawnych, zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony prywatności danych, technicznych aspektów ich udostępniania oraz dostępu do baz danych przez API (interfejs programistyczny aplikacji). Dwa z powyższych standardów (standard techniczny i API) stanowią załączniki do Programu otwierania danych na lata 2021-2027, który został przyjęty uchwałą Rady Ministrów 18 lutego 2021 r. Jednym z głównych celów Programu jest zwiększanie oraz poprawa jakości danych dostępnych w portalu dane.gov.pl - dla każdego użytkownika w celu ponownego wykorzystywania.
Jakie działania dla samorządów przewiduje program?
Program przewiduje działania, które na zasadzie dobrowolności, mogą wykonywać jednostki samorządu terytorialnego np. współpraca w zakresie udostępniania danych JST w portalu dane.gov.pl, wymiana dobrych praktyk w zakresie otwartości danych, udział JST w warsztatach dotyczących otwartości danych, współpraca pomiędzy lokalnymi portalami otwartych danych a portalem dane.gov.pl.
Ze względu na charakter wewnętrzny - uchwała Rady Ministrów obowiązująca tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty - Program obejmuje JST wyłącznie na zasadzie dobrowolności, stosowania dobrych praktyk. Realizatorami Programu są członkowie Rady Ministrów oraz Prezes Głównego Urzędu Statystycznego. Osobami wspierającymi realizatorów Programu są pełnomocnicy do spraw otwartości danych, tworząc tzw. sieć pełnomocników do spraw otwartości danych na poziomie administracji rządowej - w każdym ministerstwie, KPRM, GUS. Program obejmuje działania w 7-letniej perspektywie i stanowi krajową strategię obejmującą kluczowe zagadnienia w zakresie zarządzania otwartymi danymi.
W przypadku małych samorządów różnie bywa ze świadomością włodarzy, nie zawsze zdają sobie sprawę z konieczności udostępniania informacji, obawiają się też RODO. Jak i czy resort zamierza wesprzeć małe samorządy?
Podzielamy stanowisko, że w przypadku otwierania danych publicznych, tj. udostępniania informacji sektora publicznego do ponownego wykorzystywania, przepisy dot. ochrony danych osobowych stanowią dla samorządów - nie tylko tych małych - istotne wyzwanie. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, a wcześniej Ministerstwo Cyfryzacji, prowadzi działania mające na celu wsparcie administracji publicznej, w tym samorządów, w procesie otwierania danych. Przygotowaliśmy Standard bezpieczeństwa otwartości danych, który jest zbiorem zaleceń dotyczących bezpieczeństwa otwierania danych publicznych.
Służy zapewnieniu odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa w procesach otwierania danych przez administrację. W kontekście udostępniania danych z zasobów publicznych, pozwalających na zapewnienie prywatności, ale umożliwiających zachowanie wartości informacyjnych danego zbioru i potencjału dla ponownego wykorzystywania, kluczową kwestię dla bezpieczeństwa stanowi m.in. dobór odpowiednich technik anonimizacji. Standard ten obejmuje m.in. minimalne czynności dotyczące udostępniania danych do ponownego wykorzystywania, grupy danych podlegające nieograniczonemu ponownemu wykorzystywaniu, dane podlegające anonimizacji i pseudonimizacji oraz sposoby doboru technik.
W standardzie uwzględniono ponadto zagadnienia związane z oceną skutków dla ochrony danych osobowych (zgodnie z art. 35 RODO). Omówiono również ryzyka, jakie mogą powstać w związku z ujawnianiem danych osobowych w ramach informacji sektora publicznego oraz analizę ryzyka, jako element oceny skutków. Wskazano ponadto na problematykę zmiany celu przetwarzania danych osobowych. Nowe załączniki, w postaci gotowych, przykładowych formularzy, pomogą ocenić podstawy przetwarzania danych, wykaz operacji i typowych źródeł ryzyka naruszenia praw lub wolności, określić tła analizy ryzyka oraz przeprowadzić test zgodności celów, ocenę ryzyka, ocenę niezbędności i proporcjonalności oraz wykaz podjętych czynności.
Czy do otwarcia danych potrzebne są specjalny sprzęt, oprogramowanie, umiejętności, kadra? Znowu pytanie z perspektywy małego samorządu, który może mieć z tym kłopot.
Aby w urzędzie rozpocząć pracę z otwartymi danymi, nie jest wymagane płatne, specjalistyczne oprogramowanie. Wystarczający jest standardowy sprzęt i oprogramowanie biurowe, które najczęściej są dostępne w urzędach. Przygotowanie poprawnego pliku w otwartym formacie jest możliwe przy pomocy opensourcowego - o otwartym kodzie źródłowym - oprogramowania, np. w formacie CSV. Urzędy mogą korzystać z portalu dane.gov.pl i w dowolnym czasie dodawać, aktualizować dane, wizualizować dane na wykresie, mapie oraz poprawiać ich jakość. Urzędy nie potrzebują własnych baz danych do przechowywania plików z otwartymi danymi. Można je przechować w bazach portalu dane.gov.pl.
Jeśli chodzi o wiedzę i kompetencje, to w organizacji – niezależnie czy jest to urząd centralny, czy „mały samorząd” – kluczem i motorem procesu otwierania danych jest jego poparcie przez decydentów, szefów danej organizacji. Równie istotne jest zbudowanie zespołu osób, których umiejętności i wiedza pozwolą na wykorzystanie potencjału otwartych danych dla organizacji. Fundamentem dla tych działań jest świadomość na temat korzyści z otwierania i ponownego wykorzystywania danych. Jest to konkluzja, jaka wynika z naszych analiz i współpracy z samorządami oraz organizacjami pozarządowymi. O ramach procesu otwierania danych szerzej we wspomnianym wcześniej poradniku Otwieranie danych. Podręcznik dobrych praktyk. Zachęcam do zapoznania się z podręcznikiem wszystkie samorządy, które chciałyby rozpocząć proces otwierania danych.
Na portalu publikujemy także materiały edukacyjne, także multimedialne, dotyczące aspektów technicznych, prawnych i bezpieczeństwa otwierania danych. Udostępniamy również praktyczne ćwiczenia dotyczące przygotowania danych w formatach otwartych. Uczestniczymy w wielu inicjatywach na rzecz otwierania danych przez samorządy. Wymieniamy doświadczenia i uczymy się od siebie wzajemnie.
W 2020 roku rozpoczęliśmy współpracę z Polskim Funduszem Rozwoju, który dla samorządowców z JST do 100 tys. mieszkańców realizuje projekt Akademia Miast Przyszłości. Dla uczestników Akademii przeprowadziliśmy interaktywny warsztat poświęcony otwieraniu danych. Kolejny warsztat dla uczestników drugiej edycji Akademii przeprowadzimy w maju.
Samorządy do udostępniania informacji wykorzystują głównie BIP-y – często są na przestarzałych systemach. Jak można przenieść wszystkie dane na nowy system, podobno firmy nie chcą podejmować się migracji?
Organizacyjnie pomagamy każdemu partnerowi w migracji. Firmy zewnętrzne zapewne odpowiadają negatywnie, ponieważ nie są operatorami nowego systemu, jest nim KPRM. Stąd też zainicjowaliśmy projekt umożliwiający korzystanie z BIP na specjalnie przygotowanym przez nas portalu samorzad.gov.pl, do korzystania z którego zapraszamy kolejne samorządy. Dostępność cyfrowa, bezpieczeństwo i oszczędności – to najważniejsze zalety naszego portalu. To serwis zaprojektowany od początku do końca tak, aby odpowiadać na potrzeby zarówno obywateli, jak i samorządowców. Spełnia warunki dostępności cyfrowej, a to już wymóg ustawowy, dla wielu samorządów trudny do spełnienia. To nie koniec długiej listy zalet nowego serwisu – gminy, które zdecydują się na przeniesienie swojej strony internetowej na samorzad.gov.pl, niejako w pakiecie dostają możliwość korzystania z BIP, który także dostosowaliśmy do ustawowych wymogów dostępności cyfrowej.
Czy rząd ma w planach zmiany przepisów m.in. w zakresie terminów, w jakich informacje na BIP mają być utrzymywane – obecnie nie jest to ograniczone czasowo?
Nic mi o tym nie wiadomo. Biorąc pod uwagę, że koszty utrzymania danych spadają, nie będzie to zapewne duży problem w przyszłości, dlatego nie spodziewam się takiej zmiany. Obecnie często stosowana jest opisana metoda przełączenia serwisu w tryb tylko do odczytu i pozostawienia go jako archiwalny.
Jak samorząd może przenieść dane do portalu dane.gov.pl - czy znajdą się tam linki do stron samorządu czy dane są przenoszone i jak?
Obecnie na portalu dane.gov.pl 47 podmiotów udostępniających dane publiczne to instytucje samorządowe. Udostępniać zasoby można na dwa sposoby. W przypadku, kiedy samorządy udostępniają otwarte dane w swoich regionalnych portalach, stronach samorządowych, wówczas jest możliwość publikowania w portalu wyłącznie metadanych wraz z linkami do stron źródłowych z danymi. W takiej sytuacji, publikacja metadanych w portalu może odbywać się manualnie przez dostawcę danych lub automatycznie - w przypadku, gdy repozytoria umożliwiają zastosowanie interfejsów API. Proces automatycznego pobierania metadanych przez portal dane.gov.pl polega na regularnym sprawdzaniu przez ten portal nowych danych w regionalnych portalach z otwartymi danymi i kopiowaniu znalezionych metadanych do swojego repozytorium. Mechanizm ten nazywa się z ang. harvesting. Obecnie portal pobiera metadane na zasadzie harvestingu z miejskiego portalu otwartych danych Gdańska.
Portal oferuje również bezpłatnie swoją przestrzeń do przechowywania i udostępniania danych przez dostawców, w tym samorządy, które nie posiadają własnych repozytoriów. Wybór lokalizacji źródła danych zależy w głównej mierze od możliwości dysponenta danych.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
