Temat pouczeń wraca jak bumerang i to w różnych obszarach prawa. Prawnicy, ale też obrońcy praw człowieka, od dawna podkreślają, że te, które są obecnie stosowane często, ze względu na prawniczy język, są niezrozumiałe dla uczestników postępowania cywilnego i karnego.
Do Sejmu trafił już pakiet zmian kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, który dotyczy nowych narzędzi natychmiastowej izolacji sprawcy przemocy domowej. Przy okazji zmieniany jest też kodeks postępowania karnego, a konkretnie art. 300 par. 4 k.p.k. zawierającego delegację ustawową dla Ministra Sprawiedliwości do określenia wzorów pisemnych pouczeń. W projektowanym brzmieniu przepisu, wprowadzany jest wymóg konieczności zapewnienia, aby pouczenia było zrozumiałe dla osób niekorzystających z pomocy obrońcy lub pełnomocnika (tak jest też obecnie) plus - i to część dodana - osób nieporadnych ze względu na wiek lub stan zdrowia. Delegacja ujęta w art. 300 par. 4 k.p.k. ma przewidywać wprost, że wzór pouczenia oraz wyjaśnienia mogą zawierać graficzne przedstawienie zakresu uprawnień i obowiązków oraz sposobu i warunków przesłuchania.
WZORY dokumentów w LEX:
- Pouczenie o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego w postępowaniu karnym >
- Pouczenie o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym >
- Pouczenie o uprawnieniach i obowiązkach świadka w postępowaniu karnym >
Z kolei jeśli chodzi o sprawy cywilne, to nowelizacja z 2019 r. przewidywała upoważnienie dla ministra sprawiedliwości do określenia w drodze rozporządzenia wzorów pouczeń w sprawach cywilnych. Resort miał na to czas do 7 sierpnia 2020 r., zanim jednak data upłynęła przepis został uchylony jedną z tarcz antykryzysowych. Ostatnio sprawa znowu stała się głośna a to za sprawą Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia, które to postanowiło wspomóc sądy wzorami pouczeń w sprawach dotyczących nieletnich (co z kolei miał związek z ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, obowiązującej od 1 września). Wzory dotyczą nieletniego, pokrzywdzonych i rodzica.
Czytaj: Ministerstwo wycofuje się z wzorów sądowych pouczeń >>
Podstawa - zrozumiały język
Sędziowie podkreślają, że najważniejszy w tym przypadku jest zrozumiały język i to, by na powstające pytanie można było znaleźć odpowiedź. Przykładowo jeśli chodzi o nieletniego powinien wiedzieć co ma zrobić, gdy nie możesz przyjść do sądu z powodu choroby?, pouczenia powinno wówczas brzmieć:
"Jeżeli jesteś chory i nie możesz przyjść do sądu, musisz o tym zawiadomić sąd.
Jak to zrobić? Wystarczy, że na kartce papieru sam napiszesz:
- że jesteś chory,
- podasz – jeśli wiesz - numer statystyczny swojej choroby (Twój lekarz może Ci go podać);
- kiedy wyzdrowiejesz".
Sędzia Anna Begier z Zespołu ds. Prawa Cywilnego Stowarzyszenia Sędziów Polskich "Iustitia" pytana o to, czy łatwo jest przygotować pouczenie w taki sposób by było zrozumiałe odpowiada, że nie jest to zadanie proste, gdyż wymaga specjalistycznej wiedzy.
- Prawnicy nie są językoznawcami czy psychologami, a językoznawcy, specjaliści od komunikacji, fachowcy od prostego języka, nie są prawnikami. Język aktów prawnych czy język prawniczy, są specjalistyczne i niekiedy przy przekładaniu ich na język potoczny może dojść do niedokładności czy przekłamań - podkreśla. Dodaje, że o jasnych pouczeniach sądowych mówi się od lat, bez praktycznych efektów.
- Reformą kodeksu postępowania cywilnego z 2019 r. wprowadzono delegację dla Ministra Sprawiedliwości do napisania pouczeń, ale jedna z ustaw covidowych zwolniła go z tego obowiązku - być może fachowcy nie mogli współpracować w trybie online. Odnosząc się do pouczeń opracowywanych przez sędziów z Zespołu ds. Prawa Cywilnego Iustitii wskazuje, że perfekcyjne pouczenia wymagałyby prawdopodobnie dłuższej współpracy w ramach interdyscyplinarnego zespołu.
- Na to, wobec pilnej potrzeby opracowania pouczeń do spraw nieletnich, nie mieliśmy już czasu, także z racji nadmiaru codziennych obowiązków zawodowych. Postanowiliśmy więc napisać takie pouczenia, które będą wystarczająco dobre. Wcześniej już zainteresowaliśmy się problematyką jasnych pouczeń i mamy za sobą pewne prace koncepcyjne, opracowaliśmy też pouczenia w sprawach opieki tymczasowej dla obywateli Ukrainy, więc dysponowaliśmy pewnym minimum wiedzy. Oczywiście, skorzystaliśmy również z pomocy językoznawcy. O ile pouczenia dla rodzica oraz pokrzywdzonego są tradycyjne, przełom stanowią pouczenia dla nieletniego. Postanowiliśmy tu przełamać tradycyjną formę bezosobową i zwracać się do nieletniego na ty, co czyni pouczenia przystępniejszymi, a i bardziej skutecznymi - wskazuje.
Jak wskazuje sędzia Anna Wypych-Knieć z Zespołu ds. Prawa Cywilnego Stowarzyszenia Sędziów Polskich "Iustitia", Ministerstwo Sprawiedliwości nie opracowało pouczeń, z których mogliby korzystać sędziowie komunikując się ze stronami. Zwraca uwagę, że obowiązek pouczenia wynika z Kodeksu postępowania cywilnego i w nowelizacji listopadowej z 2019 roku przewidziano obowiązek Ministerstwa Sprawiedliwości do ich opracowania i redakcji, ale przepis ten później uchylono. A pouczeń jednolitych w skali kraju do tego jasnych i prostych nie ma do chwili obecnej.
Świadomość to też prawo do sądu
Sędzia podkreśla, że pouczenia wiążą się z możliwością zrozumienia sądu jak i możliwością bycia wysłuchanym. - Chodzi o to, by obywatel rozumiał, dlaczego coś robimy, na jakiej podstawie działamy, wiedział jak zachować się w sądzie i czego oczekiwać. Chodzi również o to by sędziowie mieli możliwość wysłuchania obywatela. Wzajemne zrozumienie i właściwa komunikacja między sądem (sędzią) a obywatelami, czynią sądy bardziej przyjaznymi, są bliżej obywatela. Z kolei wiedza i zrozumienie procedur i praw strony pozwalają minimalizować stres związany z uczestniczeniem w procesie a obywatel czuje się zaopiekowany. Zasady procesowe, prawa i obowiązki muszą być obywatelom wyjaśnione - zaznacza Anna Wypych-Knieć.
Czytaj: Sądy czekają na wzory pouczeń, MS wynajmie językoznawców do ich ujednolicenia>>
Dodaje, że sędziowie piszą pouczenia we własnym zakresie, a sędziowie z Zespołu Cywilnego „Iustitii” już kilkakrotnie opracowywali tego typu wzoru. Przykładowo wtedy gdy w związku z wybuchem konfliktu zbrojnego na Ukrainie sądy rodzinne stanęły w obliczu rozpoznawania wniosków o ustanowienie opiekuna tymczasowego dla małoletniego obywatela Ukrainy.
- Tymczasem nie było wypracowanych praktyk i standardów. A przecież istniała konieczność uregulowania sytuacji prawnej osób po traumatycznych przeżyciach, ze stresem pourazowym. Nie mogło być zatem tak, by samo postępowanie zwiększało stres, poczucie niepewności i bezradności. A to wszystko z zagwarantowaniem praw podstawowych, a to prawa do sądu, prawa do tego by być wysłuchanym i zrozumianym, a sędziom rodzinnym możliwość komunikacji z obywatelem ukraińskim, możliwość jego zrozumienia się i wsłuchania jego potrzeby - podkreśla.
W jej ocenie pouczenie ma dać szansę na nawiązanie kontaktu. Zwraca uwagę, że pouczenie powinno być zrozumiałe i jednocześnie odpowiednio graficznie opracowane, aby było przyjemne dla oka. To jednak wymaga pracy zespołowej. Odwołując się do formularza opracowanego dla nieletnich zwraca uwagę, że sędziom chodziło o to, by nieletni po przeczytaniu pouczenia rozumiał to, dlaczego ważna jest komunikacja z sądem, np. co ma zrobić, jeśli nie może stawić się na rozprawę.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
