W uchwale podkreślono, że rozpoznanie sprawy przez sąd w składzie bez sędziego, co do którego wydano postanowienie o wyłączeniu na podstawie żądania lub wniosku, prowadzi do sprzeczności składu sądu orzekającego z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.).
Izba nadała uchwale moc zasady prawnej i ustaliła, że przyjęta w uchwale wykładnia prawa obowiązuje od dnia jej podjęcia.
Ryzyko nieważności
Kwestia prawna powstała na tle sporu z gminą Słubice. Gmina wywiodła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie w sprawie o zapłatę. Wyznaczony do składu Sądu Najwyższego do rozpoznania tej skargi Jacek Widło zażądał 19 maja 2022 r. wyłączenia go od orzekania w sprawie.
Jako podstawę wskazał art. 51 k.p.c. („Sędzia zawiadamia sąd o zachodzącej podstawie swojego wyłączenia”). A także - odpowiednio - art. 48-49 k.p.c., oraz ewentualnie art. 44[1] par. 1 k.p.c.
W uzasadnieniu wskazał, iż żądanie złożono z uwagi na treść wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z 8 listopada 2021 (Dolińska-Ficek, Ozimek), z którego – w ocenie tego sędziego wynika – że orzeczenie wydane przez sąd, w skład którego uczestniczy sędzia powołany na urząd sędziego na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, narusza standard prawa do sądu ustanowionego ustawą (z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności). Powoduje to - w jego ocenie - poważne ryzyko traktowania orzeczenia wydanego w takiej sytuacji jak w warunkach nieważności postępowania.
Zobacz w LEX: Wyłączenie biegłego z przyczyn, z jakich można żądać wyłączenia sędziego >
Wyznaczenie innego sprawozdawcy
Sędzia wskazał, iż żądanie jest uzasadnione dobrem wymiaru sprawiedliwości, interesem stron i ich prawem do rzetelnego procesu oraz dobrem państwa.
Sąd Najwyższy wyłączył SSN Jacka Widłę od orzekania w tej sprawie. Następnie prezes Sądu Najwyższego kierującej pracami Izby Cywilnej, w miejsce SSN Jacka Widły wyznaczony został inny sprawozdawca. W dalszej kolejności ukształtowano skład trzyosobowy do rozpoznania skargi kasacyjnej, bez udziału w tym składzie Jacka Widło. Te okoliczności skłoniły Sąd Najwyższy do przedstawienia zagadnienia prawnego, które budzi poważne wątpliwości, tj. jaki skutek procesowy wywołuje żądanie wyłączenia sędziego od rozpoznania sprawy oparte na okolicznościach powołania tego sędziego. W szczególności, czy uwzględnienie takiego żądania i następnie ustalenie składu sądu bez tego sędziego prowadzi do sprzeczności składu sądu orzekającego z przepisami prawa. Sąd Najwyższy zastanawia się bowiem, w jakim składzie winien rozpoznać skargę kasacyjną w niniejszej sprawie, w szczególności czy właściwe ukształtowanie jego składu jest możliwe bez SSN Jacka Widło, w stosunku do którego uwzględniono żądanie wyłączenia (budzące zdaniem Sądu Najwyższego istotne zastrzeżenia).
Właściwe ukształtowanie składu sądu ma m.in. znaczenie praworządnościowe. W szerszej perspektywie wpisuje się bowiem w konstytucyjnie gwarantowane prawo obywatela do sądu właściwego, w tym także właściwie obsadzonego i bezstronnego (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). W tym sensie, żądanie wyłączenia sędziego, uwzględnione z naruszeniem obowiązujących przepisów, mając wymiar zarówno procesowy, jak i ustrojowy, pozostaje instrumentem mogącym ingerować w urzeczywistnienie prawa do sądu.
W aktualnym stanie normatywnym przydzielenie sprawy sędziemu regulowane jest odpowiednimi przepisami prawa. Brak w tym zakresie dowolności. Stosownie do treści art. 80 par. 1 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym, przydziału spraw i wyznaczenia składu orzekającego dokonuje Prezes SN kierujący pracą danej izby.
Jedną z możliwości zmiany składu sądu wyznaczonego do rozpoznania sprawy, w oparciu o niemożliwe wcześniej do przewidzenia okoliczności, przewidują przepisy normujące instytucję wyłączenia sędziego. Mają one gwarantować prowadzenie sprawy przez sędziów w sposób obiektywny, a tym samym uczynić realizację wymiaru sprawiedliwości optymalną.
Zobacz w LEX: Kmiecik Zbigniew R., Wyłączenie sędziego. Uwagi prawnoporównawcze >
Wyłączenie z mocy ustawy
Stosowną regulację w tej mierze zawiera kodeks postępowania cywilnego w art. 48 i 49. Według art. 48 par. 1 k.p.c., sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy:
- w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
- w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
- w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
- w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
- w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
- w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
Z kolei według art. 49 par. 1 k.p.c., niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Ponadto, stosownie do art. 51 k.p.c., sędzia zawiadamia sąd o zachodzącej podstawie swojego wyłączenia.
Jak na ogół przyjmuje się w doktrynie prawa postępowania cywilnego i orzecznictwie sądowym, prawo do bezstronnego sądu i rzetelnego procesu (fair trial) gwarantowane jest w polskiej ustawie procesowej właśnie m.in. poprzez te przepisy, a zatem przez wyłączenie sędziego od rozpoznania sprawy z mocy ustawy (iudex inhabilis – art. 48 k.p.c.) oraz przez wyłączenie sędziego na podstawie postanowienia sądu w wyniku rozpoznania wniosku strony lub żądania samego sędziego o jego wyłączenie (iudex suspectus – art. 49 k.p.c.).
Uwzględnienie wniosku bądź żądania wyłączenia sędziego ma zaś ten skutek, iż postępowanie w zakresie obejmującym udział tego sędziego w sprawie znosi się.
Dochodzi wówczas do zmiany składu sądu. Podstawą wniosku bądź żądania o wyłączenie sędziego od rozpoznania sprawy mogą być wyłącznie okoliczności enumeratywnie wskazane w tej przepisach, w szczególności zaś w art. 48 k.p.c.
Na takim tle, przyczyny leżące u podstaw żądania wyłączenia SSN Jacka Widło, jakimi są okoliczności powołania tego sędziego nie mieszczą się prima facie w treści art. 48 i 49 k.p.c. Jak ponadto zauważono w orzecznictwie Sądu Najwyższego, skutkiem prawnym orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego jest m.in. niedopuszczalność żądania wyłączenia sędziego z powodu podniesienia właśnie takich okoliczności jak te dotyczące wadliwości jego powołania.
Trybunał otworzył furtkę
Przegląd orzecznictwa TK w tym zakresie przeprowadzono m.in. w postanowieniu SN z 22 lutego 2023 r., I CSK 2634/22.
Zauważono tam m.in., że w wyroku z 23 lutego 2022 r., P 10/19, Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 1 w zw. z art. 82 par. 1 i art. 86, art. 87 i art. 88 ustawy o Sądzie Najwyższym w zakresie, w jakim stanowi normatywną podstawę rozstrzygania przez Sąd Najwyższy o statusie osoby powołanej do sprawowania urzędu na stanowisku sędziego, w tym sędziego Sądu Najwyższego, i wynikających z tego uprawnieniach takiego sędziego oraz związanej z tym statusem skuteczności czynności sądu dokonanej z udziałem tej osoby, jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 10, art. 144 ust. 3 pkt 17 i art. 183 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.
W wyroku tym Trybunał Konstytucyjny uznał także, że art. 49 par. 1 k.p.c.w zakresie, w jakim za przesłankę mogącą wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie uznaje jakąkolwiek okoliczność odnoszącą się do procedury powoływania tego sędziego przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa do pełnienia urzędu, jest niezgodny z Konstytucją.
Z kolei w wyroku z 2 czerwca 2020 r., P 13/19, Trybunał orzekł, że art. 49 par. 1 k.p.c. „w zakresie, w jakim dopuszcza rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego z powodu podniesienia okoliczności wadliwości powołania sędziego przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, jest niezgodny z art. 179 Konstytucji RP”.
Jak zaznaczyli sędziowie Izby Cywilnej, Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się także w odniesieniu do stosowania art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności co do oceny okoliczności powołania sędziego. W wyroku z 10 marca 2022 r., K 7/21, uznał, że art. 6 ust. 1 Konwencji w zakresie prawa sędziego do zajmowania funkcji administracyjnej w strukturze sądownictwa powszechnego w polskim systemie prawnym – jest także niezgodny z Konstytucją.
Ponadto TK orzekł, że rozstrzygnięcia ETPCz nie posiadają dla państwa polskiego obowiązku wykonalności, jako wydane na podstawie leżącej poza zakresem prawnych zobowiązań państwa. Skoro wyrok ETPCz zadeklarował nakaz spełniania standardu konwencyjnego, który okazał się w wielu kontekstach niekonstytucyjny, nie może on stanowić zobowiązania Polski (postanowienie SN z 7 grudnia 2022 r., II CSKP 360/22).
Według sędziów Izby Cywilnej takie stanowisko musi sugerować, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie przyjmuje się, iż żądanie wyłączenia sędziego oparte na okolicznościach jego powołania jest niedopuszczalne.
Rozbieżność orzeczeń
Tymczasem żądanie tożsame ze złożonym w niniejszej sprawie przez SSN Jacka Widło rozstrzygane jest w Sądzie Najwyższym niejednolicie.
W Izbie Cywilnej Sądu Najwyższego występuje co najmniej sześć różnych sposobów rozstrzygania takiego żądania. Sąd Najwyższy dotychczas bowiem tego rodzaju żądanie bądź uwzględniał, bądź stwierdzał, że istnieją podstawy do wyłączenia sędziego, bądź żądanie oddalał (odmawiał wyłączenia), odrzucał, lub pozostawiał w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. Ponadto istnieje praktyka przekazywania takiego żądania do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN, gdzie także nie ma jednolitego sposobu postępowania z takim żądaniem.
Pierwszy sposób rozstrzygania, który miał miejsce m.in. w tej sprawie, oznacza, że uwzględnienie żądania odbywało się w ramach art. 49 k.p.c., której celem jest zapewnienie sprawowania wymiaru sprawiedliwości w warunkach optymalnych, wyłączających ewentualne wątpliwości co do bezstronności sędziego (iudex suspectus). Przepis ten jednak, z dniem 9 czerwca 2020 r. wyrokiem TK z 2 czerwca 2020 r., P 13/19, w zakresie w jakim dopuszcza rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego z powodu podniesienia okoliczności wadliwości powołania sędziego przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, został uznany za niezgodny z art. 179 Konstytucji RP. Drugi sposób rozstrzygania prowadzić może do wniosku, iż wyłączenie sędziego nastąpiło z mocy ustawy, a samo orzeczenie było jedynie deklaratoryjnym stwierdzeniem jego podstaw (iudex inhabilis).
Uchwała 7 sędziów Izby Cywilnej SN z 10 października 2024 r., sygnatura akt III CZP 44/23
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
