Mowa nienawiści to używanie języka w celu rozbudzenia, rozpowszechniania czy usprawiedliwiania nienawiści i dyskryminacji, jak również przemocy wobec konkretnych osób, grup osób, przedstawicieli mniejszości czy jakiegokolwiek innego podmiotu będącego „na celowniku” danej wypowiedzi. Nie ma jednej, powszechnie obowiązującej definicji tego zjawiska, ale najczęściej przywołuje się definicję Rady Europy: Mowa nienawiści to wypowiedzi, które szerzą, propagują i usprawiedliwiają nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm oraz inne formy nietolerancji, podważające bezpieczeństwo demokratyczne, spoistość kulturową i pluralizm.
Mowa nienawiści to przestępstwo
W żadnym z obowiązujących w Polsce przepisów nie została zawarta definicja legalna mowy nienawiści, niemniej jednak istnieją przepisy, które umożliwiają walkę z nią. Np. art. 256 kodeksu karnego (Kto publicznie propaguje nazistowski, komunistyczny, faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.) oraz art. 257 k.k. (Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3).
Od lat polskie prawo było krytykowane m.in. za zbyt wąską listę grup, których może dotyczyć mowa nienawiści. Np. Komitet Praw Człowieka ONZ w rekomendacjach z rozpatrzenia VII Sprawozdania okresowego Polski z realizacji postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 31 października 2016 r. był zaniepokojony tym, że polski kodeks karny nie odnosi się do niepełnosprawności, wieku, orientacji seksualnej i tożsamości płciowej jako podstaw przestępstw nienawiści. A Komitet Praw Dziecka w uwagach końcowych do połączonych piątego i szóstego sprawozdania okresowego Polski z 24 września 2021 r. zalecił uzupełnienie prawa w celu zapewnienia ochrony przed wszelkimi formami dyskryminacji bezpośredniej, pośredniej, wielokrotnej i krzyżowej, w tym ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową, niepełnosprawność i płeć.
Były podstawy do takich oczekiwań, płynących zarówno od instytucji międzynarodowych, jaki i krajowych organizacji, bo ponad 90 proc. osób z niepełnosprawnością intelektualną, biorących udział w badaniu Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, doświadczyło różnych form przemocy. Z kolei w przypadku dyskryminacji ze względu na wiek, w badaniach CBOS 42 proc. respondentów przyznało, że zetknęło się z niewłaściwym traktowaniem osób starszych w przestrzeni publicznej bądź prywatnej.
Czytaj w LEX: Kryminologiczna ocena agresji werbalnej >
Ściganie prywatne czy z urzędu?
Problemem jest także sposób ewentualnego ściągania takich czynów. Zdaniem instytucji międzynarodowych, przepisy art. 216(5) k.k. oraz art. 217(3) k.k. nie zabezpieczają w pełni interesów wszystkich wskazanych grup osób, gdyż przestępstwa w nich określone (znieważenie i naruszenie nietykalności cielesnej) są przestępstwami ściganymi z oskarżenia prywatnego. Osoby zobowiązane są do sporządzenia prywatnego aktu oskarżenia oraz samodzielnego ustalenia tożsamości sprawcy i zgromadzenia materiału dowodowego.
Czytaj też w LEX: Fic Rafał, Grudecki Michał, Prawnokarna ocena bezprawności zachowań znieważających w Internecie >
Rząd chce zmian w prawie karnym
W styczniu 2024 r. w Ministerstwie Sprawiedliwości rozpoczęły się prace nad zmianą kodeksu karnego, dotyczące mowy nienawiści i przestępstw z nienawiści. Wiceszef resortu Krzysztof Śmiszek zapowiedział, że zgodnie z umową koalicyjną, przepisy będą poszerzone o takie przesłanki jak płeć, orientacja seksualna, tożsamość płciowa, wiek czy niepełnosprawność.
Czytaj: W MS rozpoczęły się prace nad przepisami o mowie nienawiści wobec osób LGBT>>
Przygotowany w MS projekt z 24 marca 2024 r. przewiduje do 3 lat pozbawienia wolności m.in.. za publiczne nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych lub ze względu na bezwyznaniowość, niepełnosprawność, wiek, płeć, orientację seksualną lub tożsamość płciową.
Uzupełniony ma być też katalog okoliczności obciążających uwzględnianych przy wymiarze kary w art. 53 par. 2a pkt 6 k.k. o popełnienie przestępstwa motywowanego nienawiścią z powodu niepełnosprawności, wieku, płci, orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej pokrzywdzonego oraz rozszerzone znamiona typu przestępstw określonych w art. 119 par. 1 k.k., art. 256 par. 1 k.k. oraz art. 257 k.k. o niepełnosprawność, wiek, płeć, orientację seksualną i tożsamość płciową. Dodatkowo proponuje się zastąpienie pojęcia „ofiary” pojęciem „pokrzywdzonego” celem uniknięcia powtórnej wiktymizacji osób dotkniętych przestępstwem, biorąc pod uwagę konotację słowa „ofiara” w języku polskim oraz uspójnienie w tym zakresie terminologii kodeksowej.
Czytaj w LEX: Maroń Grzegorz; Mowa nienawiści - ekstremizmem ona sama czy karanie za nią? >
Zmiany w dobrym kierunku
Projekt jest obecnie przedmiotem opiniowania rządowego oraz ze strony zainteresowanych organizacji. No i bardzo aktywna w tej dziedzinie Kampania Przeciw Homofobii ocenia, że proponowana zmiana jest niezbędna i stanowi realizację części międzynarodowych rekomendacji wobec Polski. Jednak zdaniem ekspertów KPH konieczne jest m.in. przeformułowanie przepisów w taki sposób, by chroniły także osoby, wobec których sprawca błędnie założył, że posiadają daną cechę. Chcą też, by ochrona nie ograniczała się tylko od osób możliwych do zidentyfikowania, ale obejmowała całe grupy ludności.
Pozytywnie o projekcie wypowiada się też Stowarzyszenie Prokuratorów Lex Super Omnia, według którego zawarte w nim rozwiązania, stanowią bardzo ważny krok na drodze do zapewnienia skutecznej ochrony prawnokarnej tym grupom mniejszościowym, które w minionych latach były szczególnie narażone na dyskryminację, przemoc i inne negatywne następstwa uprzedzeń. Jednak, zdaniem prokuratorów, te przepisy powinny zawierać szerszą paletę kar, nie tylko karę pozbawienia wolności.
Bardziej krytycznie odniosły się do projektu stowarzyszenie Lambda Warszawa i Centrum Studiów nad Nienawiścią. Według ich wspólnej opinii proponowane zmiany nie zapewnią skutecznej realizacji celów określonych w ustawie, w tym zwiększenia efektywności ścigania przestępstw motywowanych nienawiścią i mowy nienawiści, a także wzmocnienia ochrony prawnej osób pokrzywdzonych przez takie czyny. I postulują m.in. wprowadzenie ustawowej definicji przestępstwa z nienawiści, uwzględniającej przypadki przestępstw z nienawiści przez asumpcję i przez asocjację, przestępstw z motywacją mieszaną, oraz motywacją odnoszącą się do wielu cech osobistych lub statusu osoby pokrzywdzonej, zapewnienie karalności przestępstw z nienawiści na wzór występku chuligańskiego. Są też za objęciem ściganiem z urzędu wszystkich przestępstw z nienawiści, bez względu na kwalifikację prawną czynu.
Czytaj w LEX: Ochrona mniejszości seksualnych przed mową nienawiści a wolność słowa w państwach common law >
Prokuratura zmieni wytyczne
Nie wiadomo, kiedy nowelizacja zostanie uchwalona, ale prokurator generalny 29 lipca br. wręczył powołania do Zespołu doradców ds. przeciwdziałania mowie nienawiści i przestępstwom motywowanym uprzedzeniami.
Według Adama Bodnara jednym z pierwszych jego zadań powinna być aktualizacja wytycznych, które zostały przyjęte za czasów Prokuratora Generalnego Andrzeja Seremeta. Jak powiedział, wzrost przestępstw z nienawiści po 2015 r., szczególnie wobec uchodźców, spowodowany był przekształceniem znaczenia pojęcia uchodźcy. Zmienił się też sposób wykorzystania internetu, który obecnie służy zwielokrotnieniu negatywnego przekazu, poprzez szerzenie mowy nienawiści i popełnianiu przestępstw motywowanych uprzedzeniami.
Pracami Zespołu kieruje dr Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, ekspertka w zakresie prawa antydyskryminacyjnego, która specjalizuje się w prawnych aspektach przeciwdziałania antysemityzmowi. W informacji przekazanej Prawo.pl podkreśla, że powołanie Zespołu to bardzo silny sygnał ze strony państwa polskiego, że bardzo poważnie traktuje tę kategorię przestępstw. - Mam nadzieję, że prace zespołu przełożą się na skuteczną walkę z tymi zjawiskami – powiedziała.
Czytaj też w LEX: Bojanowski Tomasz, Mowa nienawiści a dobra osobiste - wybrane aspekty ochrony cywilnoprawnej >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
