Status prawny wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia zasad restrukturyzacji zobowiązań w układzie, a tym samym stopnia zaspokojenia wierzycieli. Kolejny zakręt w regulacji statusu wierzytelności zabezpieczonych w sposób rzeczowy szykuje rządowy projekt ustawy z dnia 9 października 2024 r., który ma na celu spóźnioną implementację Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywa o restrukturyzacji i upadłości) (Dz. Urz. UE L 172 z 26.06.2019, s. 18 oraz Dz. Urz. UE L 43 z 24.02.2022, s. 93).
Czytaj też: Prof. Adamus: Czy w postępowaniu restrukturyzacyjnym istnieje instytucja wykładni układu?
Założenie kierunkowe
Założenie kierunkowe jest takie, że przypisy prawa restrukturyzacyjnego nie powinny deprecjonować istoty zabezpieczenia rzeczowego. W postępowaniu upadłościowym w odniesieniu do wierzytelności zabezpieczonych rzeczową na mieniu dłużnika (upadłego) wprowadzona została instytucja tzw. prawa odrębności. Konstrukcja zabezpieczenia rzeczowego wierzytelności na wypadek układu była w ostatnich latach bardzo często przedmiotem zmian legislacyjnych. Projekt powinien zatem ustabilizować status wierzytelności zabezpieczonych w sposób rzeczowy.
W wyniku zmian wprowadzonych przez projekt, układ co do zasady ma obejmować wierzytelności zabezpieczone rzeczowo na mieniu dłużnika, także w części znajdującej pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia. Układ ma obejmować ponadto wierzytelności zabezpieczone przeniesieniem na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa. Jednocześnie ustawodawca precyzuje, że za wierzytelności zabezpieczone uznaje się takie, które znajdują pokrycie w przedmiocie zabezpieczenia. Wierzytelności zabezpieczone (znajdujące pokrycie w przedmiocie zabezpieczenia) mają stanowić osobną, obowiązkową kategorię interesów.
Instrument utrzymania istoty zabezpieczenia rzeczowego
W zmodernizowanym postępowaniu restrukturyzacyjnym utrzymanie znaczenia zabezpieczenia rzeczowego (pierwszeństwo zaspokojenia wierzyciela zabezpieczonego z przedmiotu zabezpieczenia) ma zostać oparte na mechanizmie ograniczenia autonomii woli przy składaniu w propozycji układowych (uprawnienie do złożenia propozycji układowych określa art. 155 ust. 1 i 2 p.r.). Wydaje się że jest to mechanizm skuteczny, gdyż obligatoryjną przesłanką odmowy zatwierdzenia układu przez sąd jest sprzeczność układu z prawem (art. 165 ust. 1 p.r.).
Po pierwsze, propozycje układowe dla wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo nie mogą być mniej korzystne niż w przystępowaniu upadłościowym, które byłoby prowadzone wobec dłużnika, chyba że wierzyciel wyrazi zgodę na propozycję mniej korzystne (volenti non fit iniuria). W postępowaniu upadłościowym w odniesieniu do wierzytelności zabezpieczonych w sposób rzeczowy na składnikach majątku dłużnika obowiązuje tzw. prawo odrębności. Prawo odrębności oznacza, że sumy uzyskane z likwidacji składnika obciążonego rzeczowo, co do zasady, pierwszej kolejności przeznaczane są na zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo na likwidowanym składniku majątkowym. W postępowaniu upadłościowym zaspokojenie może nastąpić wyłącznie w pieniądzu. Wierzyciele nie mogą być zaspokojeni in natura.
Po drugie, propozycje układowe nie mogą przewidywać innego sposobu zaspokojenia niż przewidziany w umowie, chyba że wierzyciel wyrazi na to zgodę. W praktyce oznacza to zakaz zaspokojenia wierzytelności pieniężnej zabezpieczonej rzeczowo poprzez konwersję wierzytelności na udziały lub akcje bez zgody wierzyciela.
Po trzecie, za zgodą wierzyciela układ może przewidywać zmianę przedmiotu zabezpieczenia.
Po czwarte, (co jednak wzbudza pewne wątpliwości, o czym będzie mowa dalej) za zgodą wierzyciela układ może przewidywać sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia. Sprzedaży – stosownie do treści projektu – dokonuje nadzorca wykonania układu lub zarządca przymusowy. Sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia w tym trybie nie ma skutku sprzedaży egzekucyjnej, bo żadna norma prawna nie łączy tej sprzedaży z takim skutkiem. W podsumowaniu wypada zauważyć, że objęcie wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo układem jest trafnym rozwiązaniem legislacyjnym gdyż najczęściej są to wierzytelności kluczowe dla restrukturyzacji dłużnika.
Pozostawienie tych wierzycieli poza zakresem układu może taką restrukturyzacji uniemożliwić. Z kolei ustawodawca wprowadza pewne gwarancje dla zachowania prawa wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo które nie uszczuplają zabezpieczenia rzeczowego. W konsekwencji tych zmian ustawodawca decyduje się na uchylenie art. 168 Prawa restrukturyzacyjnego (dotyczącego skutku układu dla zabezpieczeń rzeczowych), a także art. 181 prawa restrukturyzacyjnego (dotyczący układu częściowego).
Czytaj w LEX: Konsekwencje prawne i praktyczne braku terminowego wdrożenia dyrektywy o restrukturyzacji zapobiegawczej > >
Cena promocyjna: 224.1 zł
|Cena regularna: 249 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 174.3 zł
Doprecyzowanie sposobu ustalenia wartości przedmiotu zabezpieczenia
Ustawodawca precyzuje, że w przypadku wierzytelności zabezpieczonych w spisie wierzytelności wskazuje się sumę wierzytelności, która odpowiada wartości przedmiotu zabezpieczenia. W praktyce oznacza to swoisty „podział” tej samej wierzytelności na wierzytelność zabezpieczoną i na wierzytelność niezabezpieczoną. Jednocześnie projekt rozstrzyga, że wartość przedmiotu zabezpieczenia ustala się według zaspokojenia możliwego do uzyskania w postępowaniu upadłościowym. Innymi słowy przyjmuje się wartość likwidacyjną przedmiotu zabezpieczenia, a nie wartość rynkową. W mojej ocenie jest to trafna regulacja, gdyż przyjmuje ona jako istotną rzeczywistą, realną wartość przedmiotu zabezpieczenia, co odpowiada wielu dotychczasowym postulatom doktrynalnym.
Wady projektu
Projektowany art. 161a ust. 3 p.r., zgodnie z którym układ może przewidywać sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia „za zgodą wierzyciela”, wydaje się być skonstruowany wadliwie. Generalnie zbycie przedmiotu zabezpieczenia jest możliwe bez zgody wierzyciela. W myśl art. 72 ustawy o księgach wieczystych i hipotece „niedopuszczalne jest zastrzeżenie, przez które właściciel nieruchomości zobowiązuje się względem wierzyciela hipotecznego, że nie dokona zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki”. Zgodnie z art. 321 par. 2 k.c. (odnoszącym się do zastawu rękodajnego) „w razie sprzedaży rzeczy zastaw przechodzi na uzyskaną cenę, która powinna być złożona do depozytu sądowego”. Wyjątek dotyczy zastawu rejestrowego i, w pewnym zakresie hipoteki morskiej.
Zgodnie z art. 14 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów:
- w umowie zastawniczej dopuszczalne jest zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dokona zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu,
- zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego, dokonane wbrew zastrzeżeniu (…) jest ważne, jeżeli osoba, na której rzecz zastawca dokonał zbycia lub obciążenia, nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o tym zastrzeżeniu w chwili zawarcia umowy z zastawcą,
- w razie zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu rejestrowego wbrew zastrzeżeniu (…) zastawnik może żądać natychmiastowego zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem. Umowa zastawu rejestrowego może jednak nie zakazywać zbywania przedmiotu zastawu rejestrowego.
Zgodnie z art. 80 kodeksu morskiego umowa o przeniesienie własności statku obciążonego hipoteką morską na osobę zagraniczną w rozumieniu ustawy z 6 marca 2018 r. o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2022 r. poz. 470) wymaga uprzedniej zgody wierzyciela hipotecznego wyrażonej na piśmie, z podpisem notarialnie poświadczonym”. Powstaje pytanie, jaki ma zatem sens projektowana norma o możliwości sprzedaży przedmiotu zabezpieczenia za zgodą wierzyciela? Należy mieć na względzie, że czym innym jest:
- dopuszczalność przeniesienia prawa własności przedmiotu zabezpieczenia rzeczowego,
- utrzymanie się zabezpieczenia rzeczowego w przypadku zmiany właściciela przedmiotu zabezpieczenia,
- zaspokojenie się wierzyciela zabezpieczonego rzeczowo w następstwie zmiany właściciela przedmiotu zabezpieczenia.
W praktyce mogą powstać wątpliwości, czy projektowana norma o „zgodzie wierzyciela” na sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia jest:
- zgodnie z jej literalnym brzmieniem: zgodą na samą sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia, co w stosunku do nieruchomości hipotecznej byłoby superfluum, a w niektórych przypadkach zastawu rejestrowego i hipoteki morskiej lex specialis względem przepisów ustanawiających te zabezpieczenia; a w konsekwencji, zgodą na transfer przedmiotu zabezpieczenia ze skutkami prawnymi właściwymi danemu rodzajowi zabezpieczenia (tzn. np. w przypadku transferu nieruchomości hipotecznej nie miałby miejsca skutek zaspokojenia wierzyciela hipotecznego, a w przypadku zastawu rękodajnego powstałyby skutki z art. 321 par. 2 k.c.);
- wychodząc poza jej literalne brzmienie: zgodą na bezciężarowe zbycie przedmiotu zabezpieczenia; niemniej ze sformułowania w układzie „wierzyciel wyraża zgodę na zbycie przedmiotu zabezpieczenia” nie wynika akt woli w postaci zrzeczenia się zabezpieczenia (a wówczas treść prawomocnie zatwierdzonego układu wraz ze zgodą wierzyciela byłaby podstawą wpisu we właściwych rejestrach);
- wychodząc poza jej literalne brzmienie: „początkiem” dalszych ustaleń układowych co do pierwszeństwa zaspokojenia wierzycieli zabezpieczonych z ceny uzyskanej z przedmiotu zabezpieczenia.
prof. dr hab. Rafał Adamus, radca prawny, wykładowca w Katedrze Prawa Gospodarczego i Finansowego Uniwersytetu Opolskiego, arbiter w Sądzie Polubownym przy Regionalnej Izbie Gospodarczej w Katowicach
Zobacz także w LEX: Zmiana układu przez sąd w celu jego zatwierdzenia – analiza projektowanego art. 165a Prawa restrukturyzacyjnego na tle regulacji dyrektywy 2019/1023 > >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
