Po ponad pięciu latach prac legislacyjnych, wyczekiwana przez środowisko firm rodzinnych instytucja prawna – fundacji rodzinnej – zacznie obowiązywać w polskim systemie prawnym począwszy od 21 maja 2023 r. Co istotne, praca nad tą ustawą odbywała się w duchu merytorycznej dyskusji i wsłuchiwania się w argumenty każdej ze strony. Projekt ustawy wniesiony przez Radę Ministrów, w trakcie głosowań sejmowych kwestionowało jedynie 7 posłów. Senat zaproponował 71 poprawek, z czego 65 poprawek zostało przyjętych przez Sejm, natomiast 5 poprawek odrzuconych. Finalnie, ustawa o fundacji rodzinnej została podpisana przez Prezydenta 26 stycznia 2023 r., a następnie została opublikowana dnia 21 lutego 2023 r., w konsekwencji czego – z uwagi na 3 miesięczne vactio legis – zacznie obowiązywać od 21 maja 2023 r.
Czytaj:
Ustawa o fundacji rodzinnej opublikowana>>
Fundacja rodzinna nie dla każdego rodzinnego biznesu>>
Po trzech latach przegląd działania regulacji
Zaproponowano mechanizm ustawowy, zgodnie z którym Rada Ministrów po upływie 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy, dokona przeglądu funkcjonowania poszczególnych przepisów ustawy. Następnie przedłoży Senatowi i Sejmowi stosowną informację o skutkach jej obowiązywania, wraz z ewentualnymi propozycjami zmian legislacyjnych. Tę regulację należy ocenić pozytywnie. Mianowicie, dość częstą zasadą jest, że zarówno orzecznictwo, jak i doktryna kształtują wykładnie, bądź odpowiedni sposób stosowania danych przepisów wynikających z ustawy. Jednakże zanim stosowna praktyka orzecznicza, czy też dominujące poglądy doktryny się wyklarują, mijają lata. W związku z czym przeprowadzenie stosownej oceny skutków regulacji ex post, jak i z mocy prawa, w zakresie czy ustawa realizuje założone cele, zwłaszcza poprzez analizę rzeczywistości prawnej związanej z funkcjonowaniem ustawy o fundacja rodzinnych, umożliwi ustawodawcy na podjęcie stosownych decyzji tj. czy w ustawa wymaga nowelizacji, a jak tak to w jakim zakresie.
Czytaj w LEX: Wiórek Piotr Marcin, "Ciemna strona" fundacji rodzinnej? Uwagi z perspektywy prawa niemieckiego >>>
Prowadzenie działalności gospodarczej w ramach gospodarstwa rolnego
Istotą poprawki Senatu było rozstrzygniecie definicji działalności związanej z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. W pierwotnym brzmieniu projektu ustawy, zaproponowanym przez Sejm, fundacja rodzinna uprawniona była do prowadzenia przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rolnego. Niniejsze sformułowanie było o tyle niefortunne, iż definicja „przedsiębiorstwa” od definicji „gospodarstwa rolnego” różni się na gruncie ustawy Kodeks cywilny, a co więcej w ramach praktyki cywilistycznej są one odrębnymi instytucjami prawnymi. Finalnie, Senat zaproponował definicję gospodarstwa rolnego, poprzez enumeratywne wymienienie czynności, które mogą być wykonywane w ramach tej działalności.
Czytaj w LEX: Od firmy rodzinnej do korporacji >>>
Zapewnienie bezpieczeństwa obrotu
W przypadku tej zmiany, ideą było zapewnienie bezpieczeństwa obrotu związanego z funkcjonowaniem fundacji, poprzez przyjęcie zasady obowiązującej w Kodeksie spółek handlowych związanej z tzw. wpisem konstytutywnym (tj. zmiana wywołuje skutek prawny dopiero z momentem dokonania wpisu przez sąd rejestrowy uwzględniającego stosowne zmiany) w zakresie jakichkolwiek zmian statutu fundacji rodzinnej. Statut jest jednym z najważniejszych dokumentów prawnych związanych z funkcjonowaniem fundacji rodzinnej, regulującym m.in takie kwestie jak: szczegółowy cel fundacji rodzinnej, zasady powoływania i odwoływania oraz uprawnienia i obowiązki członków organów fundacji rodzinnej, beneficjenta lub sposób jego określenia i zakres przysługujących beneficjentowi uprawnień. Niewątpliwie ta poprawka pozwoli również na dokonanie prewencyjnej kontroli przez sąd rejestrowy (przed dokonaniem wpisu), czy dana zmiana jest zgodna z ustawą.
Czytaj w LEX: Jak zapewnić struktury długowieczności firm rodzinnych >>>
Kontrola czynności prawnych
W pierwotnym tekście ustawy przyjętym przez Sejm, nie został uwzględniony mechanizm związany z tzw. kontrolą czynności prawnych dokonywanych przez organy fundacji rodzinnej. W ustawodawstwie polskim znane są stosowne instytucji prawne m.in. art. 17 Kodeksu spółek handlowych, które regulują skutki czynności prawnych dokonanych bez wymaganej zgody danego organu, która jest wymagana zarówno przez ustawę lub przez statut/umowę. Ta poprawka ma zabezpieczyć zarówno członków organów fundacji rodzinnej, jak i podmioty zewnętrzne, nawiązujące stosunki prawne z fundacją, przed konsekwencjami wadliwie podjętych czynności prawnych. W przypadku dokonania czynności prawnej przez zarząd fundacji rodzinnej bez zgody, wyrażonej uchwałą, zgromadzenia beneficjentów, w sytuacji gdy takowa zgoda wymagana jest na podstawie przepisów ustawy fundacji rodzinnej, stosowna czynność prawna będzie nieważna z mocy prawa (przykładowo – zawarcie przez zarząd umowy na audyt fundacji rodzinnej bez uchwały zgromadzenia beneficjentów, na podstawie której wyznaczona jest podmiot dokonujący audytu).
Ulga repolonizacyjna dla fundacji zagranicznych
W trakcie prac legislacyjnych nad projektem ustawy, Ministerstwo Finansów zapowiadało wprowadzenie tzw. „ulgi repolonizacyjnej”. Celem preferencji podatkowej miało być, zachęcenie przedsiębiorców rodzinnych funkcjonujących w ramach zagranicznych fundacji albo trustów do skorzystania z instytucji fundacji rodzinnej prowadzonej w ramach polskiej jurysdykcji. Zgodnie z wstępnymi założeniami, fundatorzy, którzy chcieliby przenieść majątek zgromadzony w zagranicznych fundacjach nie byliby opodatkowywani dochodem z likwidacji zagranicznej fundacji, jeżeli takowy majątek zostałby wniesionych w ciągu 12 miesięcy do polskiej fundacji rodzinnej. Jednakże projekt ustawy zgłoszony przez Radę Ministrów nie uwzględniał deklarowanego przez Ministerstwo Finansów mechanizmu podatkowego. Celem zgłoszonej poprawki przez Senat była umożliwienie repatriacji polskiego kapitału z fundacji zagranicznych, bez dodatkowych obciążeń podatkowych. Niestety, poprzez odrzucenie tej poprawki przez Sejm polskie firmy rodzinne funkcjonujące w ramach fundacji zagranicznych, aby wnieść aktywa fundacji zagranicznej do polskiej fundacji rodzinnej, w pierwszej kolejności będą musiały rozwiązać fundację zagraniczną i od otrzymanych po tej fundacji aktywów uiścić podatek.
Podatek od przychodów w budynkach
Ratio legis wprowadzenia do polskiego ustawodawstwa podatku dochodowego od przychodów ze środka trwałego będącego budynkiem (art. 24 b CIT), miało na celu zapobieganie unikaniu opodatkowania przez podmioty posiadające aktywa w postaci nieruchomości o znacznej wartości. Wprowadzenie go podatku nie budziłoby kontrowersji, gdyby fundacja rodzinna tak jak większość podmiotów objętych tym podatkiem uprawniona byłaby kwotę zapłaconego za dany miesiąc podatku od przychodów z budynków odliczyć od zaliczki na podatek. Konsekwencją czego stosowny podatek mógłby być wówczas neutralny dla fundacji rodzinnej. Finalnie fundacja rodzinna będzie podlegała przepisom o podatku od przychodów z budynków, co oznacza, że jej budynki o wartości początkowej przekraczającej łącznie 10 mln zł będą opodatkowane stawką 0,035 proc. miesięcznie.
Czytaj: Fundacja rodzinna podatkowo korzystna, ale nie wszystkie dochody zwolnione>>
CIT Estoński
W trakcie prac nad ustawą Senacie, zaproponowano (co było postulowane podczas pierwszych czytań sejmowych), aby fundacja rodzinna mogła korzystać z beneficjów jakie daje estoński CIT. Ostatecznie odrzucono poprawkę Senatu, w konsekwencji czego fundator i beneficjent nie będą mogli być wspólnikami spółki opodatkowanej estońskim CIT. Wiele polskich spółek (spełniających kryteria ustawowe) weszło w estoński CIT i właśnie z tego powodu ich właściciele w większości przypadków nie założą polskiej fundacji rodzinnej, aby nie tracić prawa do estońskiego CIT. Co kuriozalne, upowszechnienie się fundacji rodzinnej spowoduje, iż w spółkach wieloosobowych korzystających z tej formy opodatkowana będzie musiała „pilnować”, aby pozostali wspólnicy nie założyli fundacji rodzinnej, gdyż w ten sposób pogorszą sytuację spółki i innych wspólników). W pełni należy podzielić stanowisko Senatu, że przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych obowiązują od 1 stycznia 2021 r., a zatem od czasu, gdy jedynymi fundacjami rodzinnymi, do jakich mógł się odnosić, były zagraniczne fundacje rodzinne. Zapewne intencją ustawodawcy (dotyczącą wyłączenia możliwości stosowania przepisów o estońskim CIT w stosunku do osób, które są uczestnikami m.in. fundacji lub trustu) było zniechęcenie polskich podatników do zakładania fundacji za granicą, w co prowadziło do transferu polskiego kapitału za granicę. Takie rozwiązanie miało racje bytu odnośnie do fundatorów i beneficjentów fundacji zagranicznych, natomiast z całą stanowczością nie w przypadku polskiej fundacji rodzinnej.
Czytaj: Fundacje rodzinne będą mogły płacić tzw. estoński CIT>>
Prawo pierwokupu nieruchomości przez KOWR
Ostatnia istotna poprawka przeprocedowana przez Senat, jednakże odrzucona przez Sejm, dotyczyła wyłącznie fundacji rodzinnej z mechanizmu prawnego przyznającego Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa prawo pierwokupu udziałów i akcji w spółce kapitałowej, która jest właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 5 ha albo nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni co najmniej 5 ha (art. 3a ust. 1 UKUR). W konsekwencji czego, potencjalni fundatorzy mogą mieć obawy przed założeniem fundacji rodzinnej, z powoduj możliwości skorzystania przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa z prawa pierwokupu do nieruchomości wnoszonej przez fundatora, czy też spółki prawa handlowego, której fundator jest wspólnikiem do fundacji rodzinnej.
Autor: Piotr Aleksiejuk, radca prawny Wojarska Aleksiejuk & Wspólnicy