1. Informacje ogólne – podstawowe pojęcia czasu pracy
Regulacja dotycząca czasu pracy i innych kwestii z nim związanych zawarta jest w dziale VI ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Zobowiązani do stosowania przepisów tego działu są wszyscy pracodawcy niezależnie od rodzaju prowadzonej przez nich działalności, formy organizacyjnej zakładu pracy czy liczby zatrudnianych pracowników. Jeżeli jednak stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, to przepisy Kodeksu pracy stosuje się tylko w wypadkach tymi przepisami szczególnymi nieuregulowanych (art. 5 Kodeksu pracy). Z sytuacją taką mamy do czynienia w odniesieniu do pracowników opieki zdrowotnej, których czas pracy normowany jest przepisami zawartymi w rozdziale 4 działu I ustawy z dnia 30 sierpnia 1990 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.) – dalej u.z.o.z. Nie ulega jednak wątpliwości, że regulacja ta, zawierająca się w przepisach art. 32g–32ł u.z.o.z., nie jest wyczerpująca, stąd stosowanie przepisów Kodeksu pracy nie jest w pełnym zakresie wyłączone. Wyjaśnić należy, że regulacja zawarta w ustawie dotyczy wyłącznie lekarzy zatrudnionych w zakładach opieki zdrowotnej. Nie obejmuje ona natomiast osób wykonujących zawód u lekarzy prowadzących indywidualną lub grupową praktykę lekarską – w tym wypadku stosuje się przepisy Kodeksu pracy.
W celu dokładniejszego zrozumienia poruszanych w niniejszym opracowaniu problemów należy wyjaśnić czytelnikowi podstawowe pojęcia z czasem pracy związane. Na marginesie zaznaczyć można, iż definicje tych pojęć wynikają z przepisów Kodeksu pracy; ustawa o zakładach opieki zdrowotnej nie zawiera w tej kwestii odrębnego unormowania.

1.1. Czas pracy
Czasem pracy zgodnie z przepisem art. 128 § 1 Kodeksu pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Pozostawanie do dyspozycji pracodawcy nie jest równoznaczne z efektywnym wykonywaniem pracy określonej w umowie; obejmuje ono ponadto samą faktyczną gotowość do świadczenia pracy. Odnotować można, że tak skonstruowane pojęcie pracy koresponduje ze standardami wspólnotowymi dotyczącymi czasu pracy, w szczególności z postanowieniami dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2003/88/WE z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz. Urz. UE L 299 z 18.11.2003, s. 9) oraz orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (por. wyrok ETS w sprawie C-303/98 Sindicato de Médicos de Asistencia Pública (Simap) v. Conselleria de Sanidad y Consumo de la Generalidad Valenciana, Zb. Orz. 2000, s. I-7963).

1.2. Doba pracownicza i tydzień
W § 3 art. 128 Kodeksu pracy umieszczono wyjaśnienie pojęć istotnych dla procesu rozliczania czasu pracy pracownika, tj. ustalania obowiązującego go wymiaru czasu pracy, dobowej i tygodniowej normy czasu pracy, przysługującego mu okresu odpoczynku dobowego i tygodniowego. W pkt 1 tego artykułu ustawodawca zdefiniował dobę pracowniczą, przez którą rozumieć należy 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy (szczegóły dotyczące tego pojęcia przedstawione zostaną w rozdziale 2). Punkt 2 objaśnia, że tygodniem jest kolejnych 7 dni kalendarzowych, poczynając od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego. Tygodniem w rozumieniu przepisów prawa pracy nie jest więc tydzień kalendarzowy. Rozpoczyna się on o godzinie 0.00 i trwa do godziny 24.00 dnia siódmego, przy czym dzień początkujący tydzień może przypadać w dowolnym dniu od poniedziałku do niedzieli.

1.3. Norma czasu pracy i wymiar czasu pracy
W celu ochrony pracownika przed nadmiernym obciążeniem go pracą ustawodawca ustanowił granice czasowe, w jakich dopuszczalne jest świadczenie pracy zarówno na przestrzeni jednej doby, jak i całego tygodnia. I tak, zgodnie z przepisem art. 32g u.z.o.z. norma dobowa dla lekarzy zatrudnionych w zakładach opieki zdrowotnej wynosi 7 godzin 35 minut, natomiast norma tygodniowa – 37 godzin 55 minut w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Lekarzy zatrudnionych poza zakładem opieki zdrowotnej obowiązuje natomiast norma określona przepisem art. 129 § 1 Kodeksu pracy, czyli 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Wymiarem czasu pracy jest natomiast liczba godzin, w trakcie których pracownik ma pozostawać do dyspozycji pracodawcy w obrębie każdego dnia roboczego i tygodnia pracy. Wymiar czasu pracy nie zawsze pokrywał się będzie z normą czasu pracy. Wskazać chociażby można, że sytuacja taka będzie miała miejsce w przypadku zatrudnienia pracownika na niepełny etat.

1.4. Rozkład czasu pracy; okres rozliczeniowy
Rozkład czasu pracy to w pierwszej kolejności sposób rozłożenia danego wymiaru czasu pracy zatrudnionych u pracodawcy pracowników w poszczególnych dniach i tygodniach; obejmuje on także ustalenie dni wolnych od pracy. W doktrynie prawa pracy wskazuje się, że przez rozkład czasu pracy rozumieć także należy dobowe określenie czasu pracy, które obejmuje wskazanie początku i końca pracy w danym dniu, przerw w pracy, przesuwanie zmian przy pracy zmianowej.
Pod pojęciem okresu rozliczeniowego rozumie się ustaloną we właściwym trybie liczbę kolejno następujących po sobie tygodni lub miesięcy, w ramach których ustala się, czy przepracowany przez pracownika czas odpowiada określonym przepisami ustawy dobowym i tygodniowym normom czasu pracy. W okresie rozliczeniowym ustala się także dochowanie pięciodniowego tygodnia pracy.

2. Określanie doby pracowniczej
Analizę problemu ustalania doby pracowniczej rozpocząć należy od wskazania, że kwestia ta dotyczy świadczenia pracy wyłącznie w oparciu o stosunek pracy, w którym to pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 Kodeksu pracy). Z dobą pracowniczą nie mamy do czynienia w przypadkach wykonywania przez lekarzy usług w ramach umowy zlecenia czy umowy o dzieło. Te umowy, jako należące do sfery cywilnoprawnej, nie gwarantują ich wykonawcom ochrony przed nadmiernym obciążeniem obowiązkami. W tych bowiem stosunkach kluczową rolę odgrywa autonomiczna wola stron, mocą której prawa i obowiązki kształtowane są w zasadzie dowolnie przez strony.

Doba pracownicza, 24-godzinny okres czasu, którego początkiem jest godzina rozpoczęcia pracy, służy przede wszystkim zapewnieniu pracownikowi prawa do określonej długości odpoczynku po przepracowaniu odpowiedniej ilości godzin oraz zapobieganiu przekraczaniu granic obowiązujących go norm czasu pracy. Doba pracownicza nie zawsze pokrywa się z dobą astronomiczną. Może ona wypadać w czasie dwóch dni kalendarzowych, bowiem może rozpoczynać się o różnych porach dnia (np. o 8.00 czy 9.00) stosownie do ustaleń zawartych w rozkładzie czasu pracy. Przykładowo pracownikowi rozpoczynającemu pracę w danym dniu o godzinie 8.00 doba pracownicza kończy się z upływem godziny 7.00 dnia następnego. Pracodawca, ustalając w rozkładzie czasu pracy godziny jej rozpoczęcia w danym dniu, musi uwzględniać upływ 24 godzin od wskazanej w tym rozkładzie godziny rozpoczęcia pracy w dniu poprzednim. W przeciwnym razie pracownik świadczył będzie pracę w ramach tej samej doby po raz drugi, czego konsekwencją będzie praca w godzinach nadliczbowych.
Doba pracownicza i obowiązujące w czasie jej trwania normy czasu pracy oraz okresy odpoczynku dotyczą zatrudnienia lekarza w ramach jednego tylko stosunku pracy. Przepisy prawa pracy, a także ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, nie zawierają zakazu świadczenia pracy na kilku etatach. Lekarz może więc, wedle swego uznania, wykonywać pracę na rzecz więcej niż jednego pracodawcy. Godziny wykonywania pracy u wszystkich pracodawców nie podlegają sumowaniu, a łączny czas pracy lekarza w różnych zakładach pracy może w takich przypadkach przekraczać pełny etat. Mimo że lekarz świadczy wtedy w ciągu dnia pracę ponad obowiązujące go normy wynikające z przepisów Kodeksu pracy czy ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, nie czyni tego w ramach godzin nadliczbowych, o których mowa w przepisie art. 151 § 1 Kodeksu pracy. U każdego bowiem pracodawcy doba pracownicza lekarza ustalana jest w sposób niezależny. Każdy pracodawca jest obowiązany oddzielnie przestrzegać norm czasu pracy i długości odpoczynku dobowego lekarza, nie ma przy tym obowiązku uwzględniania wykonywania przez lekarza pracy w innym zakładzie pracy.
(...)