1. Co to jest wypadek przy pracy?
Definicję wypadku przy pracy zawiera art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 z późn. zm. dalej jako: u.u.s.w.). Za wypadek przy pracy uważa się zdarzenie:
1. nagłe;
2. wywołane przyczyną zewnętrzną;
3. powodujące uraz lub śmierć;
4. które nastąpiło w związku z pracą:
a) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,
b) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,
c) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Zdarzenie wywołujące wypadek przy pracy musi być nagłe, czyli pojawić się nieoczekiwanie i trwać chwilę. Wypadek przy pracy jest przeciwieństwem w tym zakresie choroby zawodowej, której cechą charakterystyczną jest pojawianie się objawów przez określony czas i nasilanie się ich wraz z upływem czasu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że nie jest wypadkiem przy pracy zdarzenie, które przebiega w czasie dłuższym niż trwanie dnia pracy (wyrok z dnia 30 czerwca 1999 r., sygn. akt II UKN 24/99, wyrok z dnia 18 marca 1999 r., sygn. akt II UKN 523/98).
Wypadek przy pracy, zgodnie z ustawą o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, wywołuje jedynie przyczyna zewnętrzna, czyli taka która nie wynika z wewnętrznych właściwości ludzkiego organizmu. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 października 1978 r. przy ocenie zewnętrzności można mówić wtedy, gdy wypadek pozostaje poza wolą i świadomością pracownika w odróżnieniu od przyczyny wewnętrznej - tkwiącej w organizmie poszkodowanego, która również może spowodować uszczerbek na zdrowiu (sygn. akt III URN 26/78). Tą przyczyną zewnętrzną mogą być narzędzia pracy, siły przyrody, a także czynności innych osób, a nawet praca samego poszkodowanego.

Przykład 1
Wypadkiem przy pracy będzie złamanie nogi przez pracownika na skutek poślizgnięcia się na mokrych schodach w zakładzie pracy, uraz głowy spowodowany uderzeniem przez spadającą lampę, poparzenie się laboranta chemikaliami na skutek pęknięcia naczynia z nimi, potrącenie przez samochód lekarza pogotowia udzielającego pomocy ofierze wypadku drogowego, a także uraz kręgosłupa na skutek próby podniesienia ciężkiego pacjenta.
W niektórych przypadkach trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy zdarzenie miało swoją przyczynę na zewnątrz organizmu człowieka czy wewnątrz. Dyskusyjne jest na przykład czy zawał serca może być uznany za wypadek przy pracy. Problemem tym zajęło się orzecznictwo. Już w 1982 r. Sąd Najwyższy dopuścił, że zawał serca może być w pewnych okolicznościach wypadkiem przy pracy, ale by to stwierdzić konieczne jest dokładne wyjaśnienie okoliczności i przyczyn oraz momentu wystąpienia tego schorzenia u pracownika (wyrok z dnia 13 sierpnia 1982 r., sygn. akt II PRN 2/82). Zdaniem Sądu Najwyższego z zasady stres związany z wykonywaniem obowiązków pracowniczych jest cechą tych obowiązków i nie może być uznany za przyczynę zewnętrzną zawału serca (wyrok z dnia 16 grudnia 1997 r., sygn. akt II UKN 407/97). Jeżeli jednak zawał serca, jakiego doznał pracownik nastąpił w związku z wykonywaniem czynności przekraczających możliwości psychofizyczne pracownika, a więc nadmiernie obciążających jego organizm, stanowić może wypadek przy pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 1997 r., sygn. akt II UKN 347/97).

Przykład 2
Lekarz doznał zawału serca w czasie pracy na dyżurze medycznym na skutek ogromnego zmęczenia i stresu spowodowanego pracą w szpitalu już trzeci tydzień ponad normy określone przepisami prawa. W takim przypadku zawał serca spowodowany został przyczyną zewnętrzną i może stanowić wypadek przy pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2000 r., sygn. akt II UKN 107/00).
Ważne jest, aby przeżycia psychiczne powodujące uraz, np. w postaci zawału serca miały wyjątkowy, niecodzienny charakter (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 1986 r., sygn. akt II PR 1/86). Nie będzie to np. zwolnienie pracownika z pracy lub przeniesienie go na inne stanowisko, bo choć te działania pracodawcy mogą powodować stres u pracownika, to nie są to sytuacje nietypowe w stosunku pracy. Sytuacja nietypowa miałaby miejsce np. wówczas kiedy przełożony pracownicy zganiłby ją za drobne przewinienie, nakrzyczał na nią, użył wobec pracownicy wulgarnych i obraźliwych słów oraz groził usunięciem jej z pracy w trybie dyscyplinarnym.

W postanowieniu z dnia 15 marca 2004 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że kwalifikacja zawału serca jako wypadku przy pracy jest rezultatem oceny materiału dowodowego i ustaleń faktycznych w każdej konkretnej sprawie (sygn. akt II UK 381/03). Nie można więc doszukiwać się analogii w sprawach podobnych, ale należy przeanalizować konkretny przypadek badając dokładnie jego okoliczności, by ustalić czy zachodzą przesłanki pozwalające uznać go za wypadek przy pracy.

Przesłanka dotycząca przyczyny zewnętrznej będzie spełniona nawet wówczas, gdy co prawda nie była ona wyłączną przyczyną sprawczą zdarzenia, ale spowodowała wystąpienie skutku w postaci pogorszenia się schorzenia już u pracownika występującego. Tezę tę potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 lutego 1977 r. stwierdzając, że podniesienie przez pracownika w czasie pracy znacznego ciężaru, które doprowadziło do nagłego uszkodzenia organizmu w takim stopniu, że stał się niezdolnym do wykonywania dotychczasowej pracy, ma charakter wypadku przy pracy, choćby nawet pracownik przed wypadkiem był dotknięty schorzeniem samoistnym, które jednak pozwalało na wykonywanie codziennej pracy (sygn. akt III PRN 55/76).
Aby zdarzenie uznane zostało za wypadek przy pracy, jego skutkiem musi być uraz lub śmierć pracownika. Poprzez pojęcie urazu należy rozumieć uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka. Dla ustalenia urazu konieczna jest ocena lekarska. Należy podkreślić, że w definicji wypadku przy pracy uraz rozumiany jest jako skutek nagłego zdarzenia, a nie przyczyna uszkodzenia ciała.
Ostatnią przesłanką uznania zdarzenia za wypadek przy pracy jest pozostawanie tego zdarzenia w związku z wykonywaną pracą. Wypadkiem przy pracy będzie zdarzenie wynikłe nie tylko w czasie wykonywania zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, ale także w czasie wykonywania czynności na rzecz pracodawcy nawet bez polecenia.

Przykład 3
Elektryk w czasie naprawiania instalacji elektrycznej na oddziale szpitalnym został porażony prądem (wypadek w czasie wykonywania czynności pracowniczych). Na polecenie siostry oddziałowej, pielęgniarka szybko niosła krew pacjenta do laboratorium. W drodze złamała nogę na skutek upadku po zawadzeniu nogą o odstającą wykładzinę podłogową (wypadek podczas wykonywania poleceń przełożonych).
Wypadkiem przy pracy będzie także zdarzenie, które nastąpiło w związku z pracą w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Przykład 4
Pracownica księgowości w czasie godzin pracy załatwiała formalności związane z rachunkiem szpitala w banku. W drodze powrotnej do pracy została potrącona przez samochód. Wypadek ten pomimo, że miał miejsce poza zakładem pracy, uznany będzie za wypadek przy pracy.
Wystąpienie nagłego zdarzenia powodującego uraz lub śmierć w czasie godzin pracy w zakładzie pracy nie oznacza zawsze automatycznie, że będzie to wypadek przy pracy w rozumieniu art. 3 ust. 1 u.u.s.w. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 marca 2006 r. samo fizyczne stawienie się pracownika w zakładzie pracy nie wyczerpuje treści obowiązku świadczenia pracy, jeżeli pracownik nie jest gotowy do jej wykonywania. Świadczenie pracy nie może być rozumiane jako tylko fizyczne przebywanie w zakładzie pracy, ale pozostawanie pracownika w dyspozycji pracodawcy. Warunkiem pozostawania w dyspozycji pracodawcy jest gotowość pracownika do świadczenia pracy, czyli pracownik musi mieć zamiar wykonywania pracy i możliwość jej świadczenia (sygn. akt I UK 127/05).

Przykład 5
Lekarz stawił się do pracy w stanie nietrzeźwości. Był co prawda fizycznie w zakładzie pracy, ale nie był w stanie pracy świadczyć. Jeśli uległby wówczas wypadkowi, np. złamał rękę po upadku ze schodów z powodu niezachowania równowagi, to ten wypadek nie mógłby być uznany za wypadek przy pracy w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Nie będzie także wypadkiem przy pracy zdarzenie nagłe wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło po odsunięciu pracownika od wykonywania pracy, w czasie, gdy samowolnie przebywał na terenie zakładu pracy i nie był w dyspozycji pracodawcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1998 r., sygn. akt II UKN 298/98).

Na równi z wypadkiem przy pracy ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych traktuje także m.in. wypadek, któremu pracownik uległ:
a) w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż wyżej opisane, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań;
b) podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony;
c) przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

Należy podkreślić, że za wypadek przy pracy w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych uważa się nie tylko wypadek jakiemu uległa osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, ale również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:
a) wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, czyli także podczas wykonywania czynności zawodowych np. przez lekarza na podstawie kontraktu w zakładzie opieki zdrowotnej;
b) współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;
c) wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.
(...)