1. Wprowadzenie
Krew jest specyficznym elementem płynnym środowiska wewnętrznego człowieka. Jest to żywa materia, która karmi i łączy ze sobą wszystkie ludzkie organy. Krew stanowiąca około 7% masy ciała jest bardzo ważnym elementem organizmu ludzkiego. Zawiera wiele różnych składników i posiada właściwości, bez których utrzymanie biologicznej funkcji człowieka byłoby niemożliwe. Krew podobnie jak każda część organizmu ludzkiego narażona jest na patologie. Przy podejrzeniu lub rozpoznaniu zmian patologicznych badanie krwi umożliwia w stosunkowo prosty sposób dokonanie oceny równowagi metabolicznej wewnątrzustrojowej, rodzaju i zaawansowania chorób narządowych i układowych, ostrych i przewlekłych zatruć, doboru w terapii farmakologicznej właściwych rodzajów leków oraz ich dawek. Pobieranie krwi dla celów diagnostycznych oraz krwiolecznictwo dotyka podstawowych praw pacjenta i podlega ścisłym regulacjom prawnym. Przedmiotem niniejszej analizy jest problematyka prawna dotycząca pobierania krwi od dawców dla celów leczniczych. Bezpieczeństwo krwiolecznictwa należy do nielicznych zagadnień w zakresie ochrony zdrowia, co do których kompetencje posiada także Unia Europejska. Zgodnie bowiem z art. 168 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47), który stanowi podstawową regulację prawną w zakresie polityki zdrowotnej Unii Europejskiej, jej działalność w zakresie opieki zdrowotnej ogranicza się m.in. do środków ustanawiających wysokie standardy jakości i bezpieczeństwa narządów, substancji pochodzenia ludzkiego, krwi i jej pochodnych. W prawie polskim problematyka krwiodawstwa uregulowana jest przede wszystkim w ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi (Dz. U. Nr 106, poz. 681 z późn. zm.) – dalej u.p.s.k. Ustawa powyższa określa zasady pobierania krwi ludzkiej, oddzielania jej składników, przechowywania i obrotu oraz warunki zapewniające jej dostępność, a także zadania oraz organizację publicznej służby krwi.

Przetaczania krwi w celach leczniczych próbowano już w wieku XV, jednakże dopiero w wieku XIX stało się ono bardziej rozpowszechnione mimo występowania dużej ilości odczynów poprzetoczeniowych z „nieznanych” wówczas powodów. Stosowano je w przypadkach krwotoków. Dzisiejsze krwiolecznictwo opiera się przede wszystkim na przetaczaniu poszczególnych elementów krwi (np. tylko krwinek czerwonych), a nie krwi pełnej (w ten sposób krew pobrana od jednej osoby po jej rozbiciu na frakcje może być przetoczona kilku osobom). Zorganizowana służba krwi powstała w Polsce po drugiej wojnie światowej, a jej początek datuje się na rok 1951, tj. rok powstania Instytutu Hematologii w Warszawie. Naczelną instytucją kierującą krwiodawstwem w Polsce jest Krajowe Centrum Krwi, a podlegają mu centra regionalne i dwa resortowe.

2. Warunki pobierania krwi od krwiodawców
Pobranie krwi obejmuje swym zakresem przedmiotowym dwie odrębne sytuacje:
• pobranie krwi dla celów diagnostyczno-laboratoryjnych,
• pobranie krwi w celu krwiodawstwa.
Pierwsza z powyższych sytuacji jest powszechniejszą procedurą i podlega bardziej ogólnym regulacjom zawartym w kilku ustawach, a w szczególności w ustawach o zawodzie lekarza oraz o diagnostyce laboratoryjnej, natomiast druga związana jest z instytucją krwiodawstwa i podlega szczegółowej, konkretnej regulacji zawartej w ustawie o publicznej służbie krwi.
Zgodnie z art. 2 u.p.s.k. poboru krwi można dokonywać w celach leczniczych do przetoczenia jej biorcy bądź oddzielenia jej składników lub przetworzenia w leki. Krew może być pobierana również w celach diagnostycznych, naukowo-badawczych i upustów leczniczych. W Polsce krew oddaje blisko półtora miliona dawców rocznie. Ponad 99% oddanej w Polsce krwi pochodzi od honorowych dawców. Krwiodawstwo jest oparte na zasadzie dobrowolnego i bezpłatnego oddawania krwi. Pobieranie krwi i oddzielanie jej składników jest dopuszczalne wyłącznie przez jednostki organizacyjne publicznej służby krwi (regionalne i resortowe) po uzyskaniu akredytacji, a w zakresie pobierania krwi w celu wytwarzania produktów krwiopochodnych po uzyskaniu zezwolenia Głównego Inspektora Farmaceutycznego. Akredytacji udziela minister właściwy do spraw zdrowia na wniosek jednostki organizacyjnej publicznej służby krwi po spełnieniu przez nią ustawowych przesłanek (por. art. 14 u.p.s.k.). Jednostkami organizacyjnymi publicznej służby krwi są:
1)
instytut naukowo-badawczy,
2)
regionalne centra krwiodawstwa i krwiolecznictwa,
3)
Wojskowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa,
4)
Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa utworzone przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych.

Jednostka organizacyjna publicznej służby krwi musi wyznaczyć osobę odpowiedzialną za przestrzeganie medycznych zasad pobierania krwi, oddzielania jej składników oraz wydawania. Osoba powyższa musi posiadać wykształcenie wyższe w dziedzinie nauk medycznych lub biologicznych oraz co najmniej dwuletnie doświadczenie zawodowe w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi.
Zgodnie z art. 15 u.p.s.k. pobieranie krwi jest dopuszczalne przy zachowaniu następujących warunków:
1)
kandydat na dawcę krwi został w sposób dla niego zrozumiały poinformowany przez lekarza o istocie zabiegu i o możliwych następstwach dla jego stanu zdrowia,
2)
kandydat na dawcę krwi lub dawca krwi ma pełną zdolność do czynności prawnych i wyraził każdorazowo, w obecności lekarza, pisemną zgodę na pobranie krwi,
3)
każdorazowe pobranie krwi zostało poprzedzone badaniami lekarskimi, a od kandydata na dawcę krwi lub od dawcy krwi została pobrana próbka krwi do badań laboratoryjnych w celu ustalenia, czy kandydat na dawcę lub dawca odpowiada wymaganiom zdrowotnym i czy pobranie krwi nie spowoduje ujemnych skutków dla jego stanu zdrowia lub stanu zdrowia przyszłego biorcy,
4)
pobrania krwi dokonuje lekarz albo posiadający odpowiednie kwalifikacje zawodowe pracownik służby krwi w obecności lekarza lub w okolicznościach umożliwiających niezwłoczne wezwanie lekarza.

Kandydat na dawcę ma prawo do uzyskania przystępnej, czyli zrozumiałej dla niego informacji od lekarza przed pobraniem krwi. Obowiązkiem lekarza jest udzielenie powyższej informacji w zakresie przewidzianym ustawowo (obejmującym istotę i skutki zdrowotne pobrania krwi). Udzielenie informacji przez lekarza musi poprzedzać wyrażenie przez dawcę zgody na pobranie krwi, a także stanowi warunek jej legalności (zgoda objaśniona, poinformowana). Każde pobranie krwi dla celów krwiodawstwa wymaga indywidualnej zgody dawcy. Zgoda na pobranie krwi w analizowanym przypadku musi być wyrażona w formie szczególnej, tj. pisemnej. Dla zachowania formy pisemnej wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu przez dawcę pod treścią oświadczenia woli (np. na otrzymanym gotowym formularzu). Dawca (kandydat) musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych, co oznacza, że musi być pełnoletni i nieubezwłasnowolniony (ani całkowicie, ani częściowo). Krwiodawcy muszą spełniać też odpowiednie wymagania zdrowotne. Pobranie od powyższych osób krwi może być dokonane tylko przez uprawnionego zawodowca, którym jest w świetle ustawy o publicznej służbie krwi przede wszystkim lekarz (lub w jego obecności). Krew pełna może być pobierana nie częściej niż 6 razy w roku (w okresie 12 miesięcy) od mężczyzn i nie częściej niż 4 razy w roku (w okresie 12 miesięcy) od kobiet, z tym że przerwa pomiędzy pobraniami nie może być krótsza niż 2 miesiące. Jednorazowo od osoby ważącej 50 kg lub więcej pobiera się 450 ml krwi (tzw. 1 jednostka krwi).
Jeżeli pobranie krwi ma być poprzedzone zabiegiem uodpornienia w celu uzyskania osocza lub surowic diagnostycznych, powinny być zachowane dodatkowo (poza wyżej opisanymi) następujące warunki:
1)
kandydat na dawcę posiadający pełną zdolność do czynności prawnych został przez lekarza poinformowany w sposób dla niego zrozumiały o istocie zabiegu uodpornienia oraz możliwości związanych z tym zabiegiem powikłań i następstw dla jego stanu zdrowia i wyraził wobec lekarza pisemną zgodę na ten zabieg,
2)
dopuszczalność zabiegu uodpornienia została stwierdzona odrębnym pisemnym orzeczeniem wydanym przez lekarza,
3)
kandydat na dawcę złożył oświadczenie, w którym zobowiązał się do ścisłego przestrzegania wskazań i zaleceń lekarskich po zabiegu i po uodpornieniu.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 kwietnia 2005 r. w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi (Dz. U. Nr 79, poz. 691 z późn. zm.) określa szczegółowo:
1)
wymagania zdrowotne, jakim powinien odpowiadać kandydat na dawcę krwi i dawca krwi,
2)
wykaz badań lekarskich i pomocniczych badań diagnostycznych, jakim powinni być poddani kandydaci na dawców krwi i dawcy krwi,
3)
przeciwwskazania do pobierania krwi, dopuszczalną ilość oddawanej krwi i częstotliwość jej oddawania,
4)
szczegółowe warunki dopuszczalności zabiegu uodpornienia w celu uzyskania osocza lub surowic diagnostycznych.
(...)