1. Wstęp
Uwzględniając literalne brzmienie art. 8 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.) - dalej u.z.o.z., jak i ukształtowane w tym zakresie poglądy doktryny oraz orzecznictwo sądów powszechnych, Sądu Najwyższego oraz sądów administracyjnych przyjmuje się, że:
1) publiczny zakład opieki zdrowotnej to zakład utworzony przez:
- ministra lub centralny organ administracji rządowej;
- wojewodę;
- jednostkę samorządu terytorialnego;
- publiczną uczelnię medyczną lub publiczną uczelnię prowadzącą działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych;
- Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, natomiast
2) niepubliczny zakład opieki zdrowotnej to zakład utworzony przez:
- kościół lub związek wyznaniowy;
- pracodawcę;
- fundację, związek zawodowy, samorząd zawodowy lub stowarzyszenie;
- inną krajową albo zagraniczną osobę prawną lub osobę fizyczną, z tym zastrzeżeniem że zakładu opieki zdrowotnej nie może utworzyć samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej;
- spółkę niemającą osobowości prawnej.

Uwzględniając proces dokonywanych likwidacji samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej w oparciu o program wieloletni "Wsparcie jednostek samorządu terytorialnego w dziedzinach stabilizujących system ochrony zdrowia" przyjęty uchwałą nr 58/2009 Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2009 r. należy stwierdzić, że zagadnienia odpłatności za świadczenia zdrowotne zakładów opieki zdrowotnej wykraczają poza przyjmowany tradycyjnie podział zakładów na publiczne i niepubliczne. Zgodnie z założeniami, przyjmuje się, że niepubliczny zakład opieki zdrowotnej utworzony na bazie zlikwidowanego samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej będzie utworzony i utrzymywany, zgodnie z art. 1 u.z.o.z., przez spółkę, której większość udziałów, akcji przypadać będzie jednostce samorządu terytorialnego. Spółkom tym przysługują więc przymioty i cechy podmiotów prawa publicznego, instytucji prawa publicznego. Spółka ta jest bowiem kontrolowana przez podmiot publiczny, wykonuje zadania podmiotu publicznego, służy realizacji zadań jednostki samorządu terytorialnego, zapewnienia opieki zdrowotnej wspólnocie samorządowej.

2. Odpłatność za świadczenia w zakładach opieki zdrowotnej
Zgodnie z art. 6 ust. 1 u.z.o.z. zakład opieki zdrowotnej udziela świadczeń zdrowotnych bezpłatnie, za częściową odpłatnością lub odpłatnie na zasadach określonych w ustawie, w przepisach odrębnych lub w umowie cywilnoprawnej. Jednocześnie art. 38 ust. 5 u.z.o.z. stanowi, że osoby uprawnione do świadczeń zdrowotnych w publicznych zakładach opieki zdrowotnej nie mogą być obciążane opłatami za ich udzielanie, nawet gdy świadczeń zdrowotnych udziela publiczny zakład opieki zdrowotnej niebędący właściwym ze względu na obszar lub rejon swojego działania. Przepisy te stanowiły podstawę rozważań sądów administracyjnych, m.in. Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie, który w wyroku z dnia 1 lutego 2006 r. (sygn. akt II OSK 720/05, OwSS 2006/3/81) wskazał, że przepisy te nie dają podstaw prawnych do pobierania w drodze umów cywilnych opłat od osób ubezpieczonych za świadczenia finansowane ze środków publicznych.
W wyroku z dnia 2 lipca 2004 r. (sygn. akt II CK 271/04, OSNC 2005/3/57) Sąd Najwyższy wskazał, że w obowiązującym systemie ochrony zdrowia dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej limitowany jest wielkością środków publicznych. Wprowadzanie przez świadczeniodawców pozaustawowych rozwiązań dotyczących finansowania pobytu pacjentów na leczeniu szpitalnym grozi pomieszaniem środków publicznych przeznaczonych na ochronę zdrowia z dodatkowymi środkami pobieranymi na podstawie indywidualnych umów z pacjentami. Nie ma pewności, jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku, czy w niepublicznym zakładzie opieki zdrowotnej (np. prywatnym szpitalu), którego podstawą funkcjonowania jest kontrakt finansowany ze środków publicznych, koszty tzw. ponadstandardowego pobytu pacjenta pokryte zostaną wyłącznie z dodatkowych opłat, czy częściowo także z publicznych środków finansowych. Aby określić warunki ponadstandardowe, najpierw należy określić granice standardu w zakresie wyżywienia, pomieszczeń szpitalnych, warunków sanitarnych, obsługi pielęgniarskiej oraz obsługi świadczonej przez personel techniczny, itp. Podział na świadczenia standardowe i ponadstandardowe oparty musi być na ustawie, nadto winien być powszechny i precyzyjny. Stanowi to gwarancję zachowania konstytucyjnego prawa obywatela do równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
W obecnie obowiązujących przepisach, jak wskazuje się i podkreśla, nieliczne przepisy stanowią o świadczeniu usług zdrowotnych na rzecz pacjentów odpłatnie przez publiczne zakłady opieki zdrowotnej. Zgodnie z art. 33 ust. 1 u.z.o.z. publiczny zakład opieki zdrowotnej udziela świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych osobom ubezpieczonym oraz innym osobom, uprawnionym do tych świadczeń na podstawie odrębnych przepisów, nieodpłatnie, za częściową odpłatnością lub całkowitą odpłatnością. Zgodnie z art. 33 ust. 4 u.z.o.z. publiczny zakład opieki zdrowotnej pobiera opłatę niezależnie od uprawnień do bezpłatnych świadczeń zdrowotnych za świadczenia zdrowotne udzielone osobie znajdującej się w stanie nietrzeźwości, jeżeli jedyną i bezpośrednią przyczyną udzielonego świadczenia było zdarzenie spowodowane stanem nietrzeźwości tej osoby.

Zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 z późn. zm.) - dalej u.ś.o.z. świadczeniobiorca przebywający w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej, który udziela świadczeń całodobowych, ponosi koszty wyżywienia i zakwaterowania. Miesięczną opłatę ustala się w wysokości odpowiadającej 250% najniższej emerytury, z tym że opłata nie może być wyższa niż kwota odpowiadająca 70% miesięcznego dochodu świadczeniobiorcy w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. Miesięczną opłatę za wyżywienie i zakwaterowanie dziecka do ukończenia 18. roku życia, a jeżeli kształci się dalej - do ukończenia 26. roku życia, przebywającego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej, który udziela świadczeń całodobowych, ustala się w wysokości odpowiadającej 200% najniższej emerytury z tym, że opłata nie może być wyższa niż kwota odpowiadająca 70% miesięcznego dochodu na osobę w rodzinie w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. Analogiczne uregulowania odpłatności za pobyt w zakładzie opiekuńczo-leczniczym zawiera art. 34a u.z.o.z., zgodnie z którym osoba przebywająca w zakładzie opiekuńczo-leczniczym i pielęgnacyjno-opiekuńczym ponosi koszty wyżywienia i zakwaterowania. Miesięczną opłatę ustala się w wysokości odpowiadającej 250% najniższej emerytury z tym, że opłata nie może być wyższa niż kwota odpowiadająca 70% miesięcznego dochodu, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, osoby przebywającej w zakładzie opiekuńczo-leczniczym i pielęgnacyjno-opiekuńczym. Miesięczną opłatę za wyżywienie i zakwaterowanie dziecka przebywającego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym i pielęgnacyjno-opiekuńczym ustala się w wysokości odpowiadającej 200% najniższej emerytury z tym, że opłata nie może być wyższa niż kwota odpowiadająca 70% miesięcznego dochodu na osobę w rodzinie w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. Zgodnie z § 6 rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz szczegółowych zasad ustalania odpłatności za pobyt w tych zakładach (Dz. U. Nr 166, poz. 1265) - dalej r.k.z. miesięczna opłata za pobyt w zakładzie osoby skierowanej do zakładu albo w nim przebywającej jest ustalana na okres roku. Opłatę ustala się ponownie po każdorazowej zmianie wysokości dochodu osoby przebywającej w zakładzie albo osób obowiązanych do ponoszenia opłat za pobyt w zakładzie. Zgodnie z § 7 r.k.z. miesięczną opłatę za pobyt w zakładzie obniża się odpowiednio o liczbę dni nieobecności w danym miesiącu w zakładzie. Obniżenie opłaty następuje pod warunkiem pisemnego poinformowania kierownika zakładu przez osobę przebywającą w zakładzie o nieobecności co najmniej na 3 dni wcześniej, chyba że powiadomienie to było niemożliwe z powodów losowych, a fakt ten został uwiarygodniony.

Zgodnie z art. 33 ust. 3 u.ś.o.z świadczeniobiorca ponosi koszty przejazdu na leczenie uzdrowiskowe i z leczenia uzdrowiskowego oraz częściową odpłatność za koszty wyżywienia i zakwaterowania w sanatorium uzdrowiskowym. Podmiot zobowiązany do finansowania świadczeń opieki zdrowotnej ze środków publicznych pokrywa do wysokości określonej w umowie oddziału wojewódzkiego Funduszu z sanatorium uzdrowiskowym różnicę kosztów wyżywienia i zakwaterowania ubezpieczonego.
Kto pobiera nienależne opłaty od ubezpieczonych za świadczenia objęte umową z Narodowym Funduszem Zdrowia o udzielenie świadczeń opieki zdrowotnej, podlega karze grzywny, zgodnie z art. 193 pkt 4 u.ś.o.z.
Przyjmując powyższe, można wnosić, że opłaty w zakładach publicznych dopuszczalne są tylko i wyłącznie w przypadku osób nietrzeźwych a także są przewidziane prawem w zakładach opiekuńczo-leczniczych oraz pielęgnacyjno-opiekuńczych, uzdrowiskach, czy pomijanych w niniejszej analizie świadczeń z zakresu transportu sanitarnego, sprzętu ortopedycznego.
(...)
Klisowska Izabela