1. Wstęp

Analiza niniejszego zagadnienia musi zostać poprzedzona kilkoma informacjami natury definicyjnej. Omówienie problematyki przyczyny zgonu wymaga scharakteryzowania spotykanych rodzajów śmierci. Śmierć jest to trwałe i nieodwracalne ustanie czynności życiowych ustroju. Co do zasady polski ustawodawca nie definiuje śmierci, pozostawiając to zadanie medykom. Jednakże wedle art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów – dalej u.p.p.p. – pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu), a także – o czym stanowi art. 9a u.p.p.p. – w przypadku stwierdzenia zgonu wskutek nieodwracalnego zatrzymania krążenia.

Jak wspomniano wcześniej, definiowanie śmierci jest zadaniem stricte medycznym. Zgodnie z wiedzą medyczną wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje śmierci. Pierwszy rodzaj to śmierć nazywana śmiercią naturalną. Jest ona następstwem naturalnego procesu starzenia się organizmu, przy czym nie pozostaje ona w ścisłym związku z jakimiś konkretnymi zmianami natury chorobowej. Drugi rodzaj śmierci to śmierć, która jest następstwem zmian chorobowych. Co do zasady zgony będące następstwem śmierci naturalnej bądź śmierci o podłożu chorobowym nie stanowią przedmiotu zainteresowania organów wymiaru sprawiedliwości czy organów ścigania 1 . Poza wymienionymi dwoma rodzajami śmierci występuje jeszcze trzeci – śmierć gwałtowna, do której dochodzi w następstwie działania urazu mechanicznego, termicznego, chemicznego, elektrycznego itp. Okoliczności śmierci gwałtownej mogą wyczerpywać znamiona samobójstwa, zabójstwa lub nieszczęśliwego wypadku 2 . Z problematyką śmierci nierozerwalnie wiąże się temat będący przedmiotem zainteresowania niniejszego komentarza, a mianowicie przyczyna zgonu. Przyczyna zgonu wskazuje, co było czynnikiem sprawczym śmierci. Wyróżnia się:

  • pierwotną przyczynę zgonu (wyjściową);
  • przyczynę wtórną (powikłania);
  • przyczynę bezpośrednią (ostateczną).

Ostateczną przyczyną śmierci ustroju jest ustanie czynności serca, jednak należy nadmienić, iż zjawisko to może być konsekwencją zmian w samym sercu lub też mieć charakter wtórny, co oznacza, iż stanowić będzie następstwo zaburzeń powstałych w innych ważnych dla życia narządach. W związku z powyższym wyróżnia się bezpośrednie przyczyny zatrzymania serca oraz przyczyny wtórne. Poza ostateczną przyczyną śmierci wyróżnia się także przyczynę pierwotną (wyjściową), a więc zaistniałe czynniki urazowe lub czynniki o podłożu chorobowym, które były zasadniczą przyczyną zniszczenia lub porażenia ważnych dla życia narządów i w konsekwencji doprowadziły bezpośrednio lub pośrednio do zatrzymania akcji serca. W praktyce medyczno-prawnej wskazywanie ostatecznej przyczyny śmierci ma znikome znaczenie praktyczne. Warto także odnotować, iż niekiedy pierwotna przyczyna śmierci może być tożsama z przyczyną ostateczną, np. w sytuacji, kiedy mamy do czynienia ze strzałem w serce. Poza wspomnianymi i krótko scharakteryzowanymi przyczynami śmierci istnieje jeszcze przyczyna śmierci zwana wtórną przyczyną śmierci. W tej kategorii znajdują się powikłania chorobowe, które są konsekwencją przyczyny pierwotnej 3 .

2.Praktyczne problemy związane z ustaleniem przyczyny śmierci

Jak już wspomniano wcześniej, wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje śmierci, tj. śmierć naturalną, chorobową oraz gwałtowną. W przeważającej większości przypadków to śmierć gwałtowna stanowi przedmiot zainteresowania wymiaru sprawiedliwości. Największym problemem jest jednak ustalenie przyczyny śmierci gwałtownej, a co za tym idzie wskazanie, czy w danym przypadku mamy do czynienia z samobójstwem, zabójstwem czy nieszczęśliwym wypadkiem. Odpowiedź na to pytanie rodzi konkretne konsekwencje prawne i ewentualną odpowiedzialność karną, a niekiedy także cywilną. W przypadkach śmierci gwałtownej niekiedy, chociaż bardzo rzadko, możemy mieć do czynienia z tzw. przypadkami oczywistymi, które nie budzą problemów interpretacyjnych (chociaż praktyka wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania pokazuje, iż nawet wyglądające na oczywiste przypadki śmierci gwałtownej mogą okazać się trudne do jednoznacznego zinterpretowania, stąd zarówno środowisko prawnicze, jak i medyczne powinny unikać tworzenia jednej wersji zdarzenia i w miarę możliwości każdą okoliczność poddawać badaniu).

Dla prawidłowego określenia przyczyny zgonu niezbędne są trzy zasadnicze elementy natury medyczno-śledczej. Jak zauważa wybitny medyk L. Wachholz, ustalenie przyczyny śmierci gwałtownej musi obejmować 4 :

  • wywiad;
  • oględziny miejsca;
  • oględziny zewnętrzne i wewnętrzne zwłok.

Stanowisko Wachholza, pomimo systematycznego rozwoju zarówno medycyny, jak również technik śledczych, nadal pozostaje aktualne. Wywiad, jaki należy przeprowadzić celem ustalenia przyczyny zgonu, powinien być możliwie szczegółowy i w miarę możliwości obejmować jak najszerszą grupę osób, nawet pozornie niezwiązanych z ofiarą. Dzięki uzyskanym w ten sposób informacjom możliwe jest ustalenie stanu psychicznego ofiary, a co za tym idzie ustalenie np. skłonności samobójczych. Jednakże wywiad ma znaczenie niejako wtórne w stosunku do oględzin miejsca znalezienia ciała oraz oględzin zewnętrznych i wewnętrznych ciała. W przeważającej większości przypadków śmierć gwałtowna ma miejsce poza placówkami służby zdrowia, stąd niemożliwe jest obserwowanie ofiary przed zdarzeniem. W takich okolicznościach niezwykle ważne dla określenia przyczyny zgonu i przebiegu zdarzenia jest drobiazgowe zbadanie miejsca znalezienia ciała osoby zmarłej, w tym odnotowanie jego ułożenia i podobnych informacji. Jednakże ostateczne określenie przyczyny zgonu, co zrozumiałe, stanowi zakres kompetencji medyka sądowego, stąd priorytetowe dla określenia przyczyny śmierci jest przeprowadzenie sekcji zwłok zmarłego. Zgodnie z treścią art. 209 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks posterowania karnego jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, przeprowadza się oględziny i otwarcie zwłok. Oględzin zwłok dokonuje prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd z udziałem biegłego lekarza, w miarę możności z zakresu medycyny sądowej. W wypadkach niecierpiących zwłoki oględzin dokonuje policja z obowiązkiem niezwłocznego powiadomienia prokuratora. Warto odnotować, iż ustawodawca wyraźnie zaznaczył, iż oględzin zwłok dokonuje się na miejscu ich znalezienia. Do czasu przybycia biegłego oraz prokuratora lub sądu przemieszczać lub poruszać zwłoki można tylko w razie konieczności. Natomiast otwarcia zwłok dokonuje biegły w obecności prokuratora albo sądu. Ponadto do obecności przy oględzinach i otwarciu zwłok można w razie potrzeby, oprócz biegłego, wezwać lekarza, który ostatnio udzielił pomocy zmarłemu. Z oględzin i otwarcia zwłok biegły sporządza opinię. Podczas sekcji zwłok lekarz sądowy ma obowiązek bardzo szczegółowo wypunktować wszelkie otarcia naskórka, obrażenia, krwiaki itd. Ponadto, co nie jest zadaniem łatwym, musi ustalić chronologię powstawania wypunktowanych wcześniej obrażeń. Poza wskazanymi przypadkami niekiedy w praktyce medycznej może zaistnieć sytuacja zwana zbiegiem przyczyn śmierci. Oznacza to, iż podczas prowadzonej sekcji zwłok okazuje się, iż u zmarłego współistnieją zmiany natury chorobowej wraz z uszkodzeniami natury urazowej. W takich okolicznościach niezwykle ważne staje się wskazanie chronologii powstawania zmian oraz związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy konkretną zmianą a śmiercią pacjenta. Taka sytuacja stanowi niekiedy duże wyzwanie i wymaga nie tylko wyjątkowej staranności i drobiazgowości, lecz także dużego doświadczenia. Wystąpienie wspomnianego związku przyczynowo-skutkowego ma bowiem bezpośredni wpływ na powstanie i kształt ewentualnej odpowiedzialności karnej. Jak więc wynika z powyższych rozważań, praca medyka sądowego przy określaniu przyczyny zgonu jest niezwykle skomplikowanym procesem dochodzenia prawdy o śmierci 5 .

3.Odpowiedzialność cywilna medyka sądowego

Praktyka życia codziennego wskazuje, iż przesłanki odpowiedzialności cywilnej medyka sądowego wypełniają się niezwykle rzadko. Siłą rzeczy w rachubę wchodzą tu najczęściej przypadki, gdy na skutek nieprawidłowo wydanej opinii szkody doznaje osoba trzecia (oskarżony, uprawniony z tytułu umowy ubezpieczenia itp.). Sytuacje te zostały uregulowane w przepisach kodeksu cywilnego, a dla odpowiedzialności medyka sądowego obowiązują podobne reguły, jak w przypadku lekarzy innej specjalności. Poza samym wykazaniem istnienia szkody oraz związku przyczynowego priorytetowego znaczenia nabiera kwestia winy pozwanego. Powszechnie uznaje się, iż wina składa się z dwóch elementów, tj. bezprawności (obiektywny element winy) oraz zarzucalności (wina w znaczeniu subiektywnym). Warto więc odpowiedzieć na pytanie, co uznawać należy za działanie bezprawne. Otóż działaniem bezprawnym będzie takie zachowanie, które jest sprzeczne z porządkiem prawnym, zasadami etyki zawodowej, standardami wiedzy medycznej czy zasadami współżycia społecznego. Lekarz sądowy, który dopuszcza się błędu, bardzo często swoim zachowaniem wyczerpuje element obiektywny winy. Jednakże należy odnotować, iż dla przyjęcia odpowiedzialności medyka sądowego konieczne jest ustalenie, że jego zachowanie było zawinione subiektywnie. Oznacza to, że przesłanki odpowiedzialności cywilnej będą spełnione w razie ustalenia, że możliwe jest postawienie lekarzowi zarzutu, że w danej sytuacji zachował się nieprawidłowo (element subiektywny winy lub tzw. zarzucalność). Na szczególną uwagę w omawianej kwestii zasługuje także postępująca obiektywizacja odpowiedzialności cywilnej. W praktyce wymiaru sprawiedliwości oznacza to, iż sądy polskie coraz częściej orzekają, że dopuszczenie się błędu skutkuje nie tylko obiektywnym, ale również subiektywnym elementem winy. Coraz częściej, o czym wspomniano w komentarzu poświęconym błędom lekarskim, zachowania takie określa się wspólnym mianownikiem niedbalstwa, a w trakcie postępowania sąd analizuje przede wszystkim całokształt zachowania lekarskiego.

4.Uwagi autorskie

Jak wynika z powyższego, problematyka związana z określeniem przyczyny zgonu jest zagadnieniem interdyscyplinarnym. Z całą pewnością palmę pierwszeństwa w analizowanym temacie należy przyznać medycynie. Jednakże, jak pokazuje powyższa charakterystyka, poza medycyną sadową temat ten ma także istotne znaczenie prawne także w wymiarze praktycznym. Konkludując, należy zauważyć, że – po pierwsze – polski ustawodawca w sposób bezpośredni nie podjął się próby zdefiniowania śmierci, pozostawiając to zadanie medycynie. Po drugie, zgodnie z założeniami medycyny sądowej wyróżnia się trzy rodzaje śmierci, tj. śmierć naturalną, chorobową i gwałtowną. Po trzecie, śmierć jest następstwem jakiejś przyczyny, chociaż – co zrozumiałe – nie wszystkie spośród przyczyn stanowią przedmiot zainteresowania wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania. Po czwarte, jednoznaczne określenie przyczyny zgonu, szczególnie w przypadkach śmierci gwałtownej, może być zadaniem niezwykle skomplikowanym. Ostatecznie osobą uprawnioną do wskazania przyczyny śmierci jest medyk. Lekarz zgodnie z ogólnymi zasadami odpowiedzialności może w związku ze swoim działaniem lub zaniechaniem narazić się na odpowiedzialność. Warto także w tym miejscu zauważyć, że pomimo wzrostu poziomu skuteczności technik śledczych i technik diagnostycznych oraz systematycznego rozwoju medycyny, w tym także medycyny sądowej, problematyka związana z określeniem przyczyny zgonu nadal pozostaje problemem natury praktycznej.

  • 1 Z. Marek, M. Kłys, Opiniowanie sądowo–lekarskie i toksykologiczne, Kraków 1998, s. 35–36.
  • 2 S. Raszeja, W. Nasiłowski, J. Markiewicz, Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów, Warszawa 1990, s. 37.
  • 3 B. Popielski, J. Kobiela (red.), Medycyna sądowa, Warszawa 1972, s. 58–59.
  • 4 L. Wachholz, Podręcznik medycyny sądowej, Kraków 1899, s. 197.
  • 5 A. Gałęska-Śliwka, Śmierć jako problem medyczno–kryminalistyczny, Warszawa 2009, s. 112–114.