Zapewnienie prawa do ochrony zdrowia i równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych zagwarantowane w art. 68 ust. 1 i 2 Konstytucji nie jest jednak równoznaczne z gwarancją otrzymania wszystkich rodzajów świadczeń i nie oznacza pełnej ich bezpłatności. Znikąd nie wypływa obowiązek zapewnienia przez państwo bezpłatnej opieki zdrowotnej. Równy dostęp, nie oznacza bezpłatności, lecz przejawia się w stworzeniu pacjentom możliwości skorzystania ze świadczeń oraz w pozostawieniu swobody wyboru lekarza. W Konstytucji obowiązek zapewnienia dostępu do świadczeń został nałożony na „władze publiczne”, a świadczenia zdrowotne finansowane są ze „środków publicznych” (art. 68 Konstytucji). Udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej może zatem być uznane za wypełnianie przez instytucje państwowe i samorządowe nałożonego na nie obowiązku o charakterze publicznym. Świadczenia zdrowotne finansowane ze środków publicznych mogą być udzielane przez publiczne, jak i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, a także przez osoby fizyczne wykonujące zawód medyczny lub grupową praktykę lekarską, grupową praktykę pielęgniarek i położnych na zasadach określonych w odrębnych przepisach.

Świadczenie zdrowotne

Pojęcie „świadczenie zdrowotne” zostało zdefiniowane w ustawie z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.; dalej jako: u.z.o.z.). Zgodnie z art. 3 u.z.o.z.: świadczeniem zdrowotnym są działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania, w szczególności związane z:
1) badaniem i poradą lekarską;
2) leczeniem;
3) badaniem i terapią psychologiczną;
4) rehabilitacją leczniczą;
5) opieką nad kobietą ciężarną i jej płodem, porodem, połogiem oraz nad noworodkiem;
6) opieką nad zdrowym dzieckiem;
7) badaniem diagnostycznym, w tym z analityką medyczną;
8) pielęgnacją chorych;
9) pielęgnacją niepełnosprawnych i opieką nad nimi;
10) opieką paliatywno-hospicyjną;
11) orzekaniem i opiniowaniem o stanie zdrowia;
12) zapobieganiem powstawaniu urazów i chorób poprzez działania profilaktyczne oraz szczepienia ochronne;
13) czynnościami technicznymi z zakresu protetyki i ortodoncji;
14) czynnościami z zakresu zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze.

W zakresie pojęcia świadczeń zdrowotnych mieszczą się czynności związane z wykonywaniem zawodu lekarza (czynności lekarskie), o jakich mowa w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943 z późn. zm.; dalej jako: u.z.l.l.d.) w szczególności takie jak: badanie stanu zdrowia, rozpoznawanie chorób i zapobieganie im, leczenie i rehabilitacja chorych, udzielanie porad lekarskich, a także wydawanie opinii i orzeczeń lekarskich. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.; dalej jako: u.ś.o.z.), definiuje pojęcie „świadczenie zdrowotne” (art. 5 pkt 40 u.ś.o.z.), pojęcie „świadczenia opieki zdrowotnej” (art. 5 pkt 34 u.ś.o.z.) oraz „świadczenia gwarantowane” (art. 5 pkt 35 u.ś.o.z.). Ustawa wyróżnia także świadczenia specjalistyczne i wysokospecjalistyczne (art. 5 pkt 36 i 39 u.ś.o.z.), świadczenie zdrowotne rzeczowe (art. 5 pkt 37 u.ś.o.z.) oraz świadczenie towarzyszące (art. 5 pkt 38 u.ś.o.z.).

Źródło finansowania

Świadczeń zdrowotnych udziela się bezpłatnie, za częściową odpłatnością lub odpłatnie na zasadach określonych w ustawie, w przepisach odrębnych lub w umowie cywilnej (art. 6 u.z.o.z.).

Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych dzieli świadczenia zdrowotne na:
• świadczenia gwarantowane – finansowane w całości ze środków publicznych;
• świadczenia alternatywne – finansowane w części ze środków publicznych.

Z uwagi na źródło finansowania świadczeń zdrowotnych możemy wyróżnić:
• świadczenia zdrowotne finansowane z ubezpieczenia zdrowotnego;
• świadczenia zdrowotne finansowane z budżetu państwa;
• świadczenia zdrowotne finansowane z pomocy społecznej;
• świadczenia zdrowotne finansowane ze środków własnych pacjenta.

Świadczenia zdrowotne finansowane z ubezpieczenia zdrowotnego

Zgodnie z treścią art. 15 u.ś.o.z., świadczeniobiorcy mają prawo do świadczeń opieki zdrowotnej na zasadach określonych w ustawie. Zgodnie z uzasadnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 stycznia 2004 r. (sygn. akt: K 14/03), stwierdzającym niekonstytucyjność ustawy z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz. U. Nr 45, poz. 391 z późn. zm.), każdy z wybranych przez ustawodawcę model organizacyjno-prawny musi spełniać konstytucyjne wymagania zapewnienia równości i dostępności świadczeń zdrowotnych. Zgodnie z Konstytucją RP dostęp do świadczeń finansowanych ze środków publicznych musi być równy dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich sytuacji materialnej. Nowy system ubezpieczenia zdrowotnego w Narodowym Funduszu Zdrowia zapewnić ma rzeczywisty dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej poprzez ustawowe uregulowanie tzw. kolejki – tj. listy osób oczekujących na świadczenia planowe (art. 20, 21 i 22 u.ś.o.z.) i wolnego wyboru świadczeniodawców (art. 28, 29, 30 i 31 u.ś.o.z.)

Obowiązek prowadzenia przez świadczeniodawców list oczekujących nakładają przepisy art. 20 i 22 u.ś.o.z., a konkretyzują go postanowienia rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 czerwca 2008 r. w sprawie zakresu niezbędnych informacji gromadzonych przez świadczeniodawców, szczegółowego sposobu rejestrowania tych informacji oraz ich przekazywania podmiotom zobowiązanym do finansowania świadczeń ze środków publicznych (Dz. U. Nr 123, poz. 801). Wykaz kryteriów medycznych, jakimi powinni kierować się świadczeniodawcy, umieszczając świadczeniobiorców na listach oczekujących na udzielenie świadczenia opieki zdrowotnej zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 września 2005 r. w sprawie kryteriów medycznych, jakimi powinni kierować się świadczeniodawcy, umieszczając świadczeniobiorców na listach oczekujących na udzielenie świadczenia opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 200, poz. 1661). Uprawnienia do świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych poza kolejnością z dniem 29 września 2007 r. uzyskują Zasłużeni Honorowi Dawcy Krwi, Zasłużeni Dawcy Przeszczepu oraz kombatanci, inwalidzi wojenni i wojskowi (art. 47c u.ś.o.z.). W ten sposób osoby szczególnie uprawnione na podstawie art. 47c u.ś.o.z. do uzyskania świadczeń poza kolejnością, nie będą brane pod uwagę przy ustalaniu kolejności na listach oczekujących na udzielenie świadczenia zdrowotnego prowadzonych przez świadczeniodawców.

Równy dostęp do świadczeń finansowanych ze środków publicznych, niezależnie od sytuacji materialnej realizowany jest także w ten sposób, że powszechne ubezpieczenie zdrowotne opiera się na zasadzie solidarności społecznej. Polega to między innymi na tym, że każdy ubezpieczony, bez względu na to, ile wyniesie jego składka, otrzymuje takie same świadczenia zdrowotne. Każdy płaci składkę równą, stanowiącą od 1 stycznia 2007 r. – 9% swoich przychodów i otrzymuje taką samą opiekę medyczną. Świadczeniobiorca ma prawo do świadczeń opieki zdrowotnej, których celem jest zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie i, pielęgnacja oraz zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie (art. 15 ust. 1 u.ś.o.z.). Wykaz świadczeń opieki zdrowotnej przysługujących świadczeniobiorcom ze środków publicznych obejmuje gwarantowane podstawowe oraz specjalistyczne świadczenia zdrowotne i zawarty jest w rozdziale 2 u.ś.o.z. Jest to koszyk świadczeń gwarantowanych, finansowanych w całości ze środków publicznych. W ustawie określono również wykaz świadczeń niefinansowanych ze środków publicznych (tzw. koszyk negatywny) w formie załącznika do ustawy.

Udzielanie świadczeń zdrowotnych realizowane jest na podstawie dwóch podstawowych ustaw: o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych i o zakładach opieki zdrowotnej. Pierwsza z ustaw unormowała m.in. rodzaje świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego i organizację udzielania tych świadczeń. Z kolei w powoływanej już ustawie o zakładach opieki zdrowotnej uregulowano ustrój podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, tzw. świadczeniodawców i warunki udzielania świadczeń zdrowotnych. Dysponentem zgromadzonych ze składek ubezpieczenia zdrowotnego środków finansowych jest Fundusz. Jako gwarantowane świadczenia ze środków publicznych świadczeniobiorca otrzyma w szczególności (art. 15 ust. 2 u.ś.o.z.):
• badanie diagnostyczne, w tym medyczną diagnostykę laboratoryjną;
• świadczenia na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób, w tym obowiązkowe szczepienia ochronne;
• podstawową opiekę zdrowotną;
• świadczenia w środowisku nauczania i wychowania;
• ambulatoryjne świadczenia specjalistyczne;
• rehabilitację leczniczą;
• świadczenia stomatologiczne;
• leczenie szpitalne;
• świadczenia wysokospecjalistyczne;
• leczenie w domu chorego;
• badanie i terapię psychologiczną;
• badanie i terapię logopedyczną;
• świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze;
• opiekę paliatywną i hospicyjną;
• pielęgnację niepełnosprawnych i opiekę nad nimi;
• opiekę nad kobietą w okresie ciąży, porodu i połogu;
• opiekę nad kobietą w okresie karmienia piersią;
• opiekę prenatalną nad płodem i opiekę nad noworodkiem oraz wstępną ocenę stanu zdrowia i rozwoju niemowlęcia;
• opiekę nad zdrowym dzieckiem w tym ocenę stanu zdrowia i rozwoju dziecka do lat 18;
• leczenie uzdrowiskowe;
• zaopatrzenie w produkty lecznicze, wyroby medyczne i środki pomocnicze;
• transport sanitarny;
• ratownictwo medyczne.

Prawo do świadczeń z zakresu badań diagnostycznych, w tym medycznej diagnostyki laboratoryjnej, zakwalifikowanych jako świadczenia gwarantowane, wykonywane jest na podstawie skierowania lekarza lub felczera ubezpieczenia zdrowotnego (art. 32 u.ś.o.z.).

Ponadto Fundusz zapewnia ubezpieczonemu do świadczenia na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób. Zakres profilaktycznych badań lekarskich w celu wczesnego rozpoznania chorób, ze szczególnym uwzględnieniem chorób układu krążenia, gruźlicy oraz chorób nowotworowych i odtytoniowych określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu świadczeń opieki zdrowotnej, w tym badań przesiewowych, oraz okresów, w których te badania są przeprowadzane (Dz. U. Nr 276, poz. 2740; dalej jako: rozporządzenie). Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej ma obowiązek poinformować pacjenta o zakresie i częstotliwości badań profilaktycznych nowotworów złośliwych. Odrębnym programem objęto również przeciwdziałania chorobom odtytoniowym przewidując m.in. ocenę postępu walki z nałogiem przy każdej wizycie pacjenta. To samo rozporządzenie określa również zakres profilaktycznych świadczeń opieki zdrowotnej i badań przesiewowych przysługujących kobietom w ciąży (załącznik nr 1 rozporządzenia) oraz zakres profilaktycznych świadczeń opieki zdrowotnej i badań przesiewowych u dzieci do ukończenia szóstego roku życia (załącznik nr 2 do rozporządzenia).
Profilaktyczna opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania, sprawowana jest przez pielęgniarkę środowiska nauczania albo higienistkę szkolną na terenie szkoły lub przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej oraz lekarza dentystę w miejscu określonym w umowie o udzielanie świadczeń zdrowotnych. Zasady sprawowania tej profilaktyki określono w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dz. U. Nr 282, poz. 2814 z późn. zm.). Z kolei zasady wykonywania badań z zakresu medycyny sportowej obejmujących dzieci i młodzież do ukończenia 21 roku życia uprawiających sport amatorski uregulowano w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu koniecznych badań lekarskich oraz częstotliwości ich przeprowadzania w stosunku do dzieci i młodzieży do ukończenia 21 roku życia, ubiegających się o przyznanie licencji albo posiadających licencję na amatorskie uprawianie określonej dyscypliny sportu (Dz. U. Nr 282, poz. 2815).

Fundusz realizuje uprawnienia ubezpieczonego do wyżej wymienionych świadczeń w ramach profilaktycznych programów zdrowotnych realizowanych na zlecenie ministra zdrowia i finansowanych z budżetu państwa, realizowanych i finansowanych przez Fundusz ze środków własnych lub też finansowanych z innych źródeł na zasadach opisanych w rozdziale 4 u.ś.o.z.

Na podstawie skierowania lekarza, świadczeniobiorca ma także prawo do leczenia szpitalnego w szpitalu, który podpisał umowę z Funduszem, jeżeli cel leczenia nie może być osiągnięty przez leczenie ambulatoryjne (art. 58 u.ś.o.z.). Świadczenia zdrowotne szpitali są udzielane bez skierowania w stanach nagłych lub porodu (art. 19 u.ś.o.z.). Szpital zapewnia przyjętemu pacjentowi świadczenia zdrowotne, środki farmaceutyczne i materiały medyczne oraz pomieszczenie i wyżywienie odpowiednie do stanu zdrowia (art. 20 u.z.o.z. i art. 35 u.ś.o.z.). Świadczenia opieki zdrowotnej w szpitalach są udzielane według kolejności zgłoszenia na liście osób oczekujących prowadzonych przez danego świadczeniodawcę (art. 20 u.ś.o.z.).

Zaopatrzenie w leki i wyroby medyczne przysługuje ubezpieczonemu na podstawie recepty wystawionej przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego (art. 34 u.ś.o.z.). Szczegółowo zakres zaopatrzenia w leki, krąg podmiotów uprawnionych do bezpłatnych leków i rodzaje świadczeń z tym związanych oraz limity cen leków określają:
• załącznik nr 1, 2 i 3 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 9 lipca 2008 r. w sprawie wykazu leków podstawowych i uzupełniających oraz wysokości odpłatności za leki uzupełniające (Dz. U. Nr 2125, poz. 806);
• rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 lipca 2008 r. w sprawie wykazu chorób oraz wykazu leków i wyrobów medycznych, które ze względu na te choroby są przepisywane bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub za częściową odpłatnością (Dz. U. Nr 125, poz. 807);
• załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 9 lipca 2008 r. w sprawie limitów cen leków i wyrobów medycznych wydawanych świadczeniobiorcom bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością (Dz. U. Nr 125, poz. 808);
• załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2008 r. w sprawie wykazu cen urzędowych hurtowych i detalicznych produktów leczniczych i wyrobów medycznych (Dz. U. Nr 125, poz. 809);
• załącznik do rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 marca 2005 r. w sprawie wykazu produktów leczniczych oznaczonych symbolem OTC i wyrobów medycznych wydawanych bezpłatnie (Dz. U. Nr 61, poz. 542 z późn. zm.).

Odrębną kwestią jest zaopatrzenie pacjentów w środki farmaceutyczne i materiały medyczne w ramach leczenia szpitalnego (art. 20 u.z.o.z.). W przypadku leczenia w szpitalu, obok świadczeń zdrowotnych pacjent ma prawo do otrzymania ze szpitala środków farmaceutycznych (...).