Leczenie osób chorych na AIDS

Konstytucja w art. 68 ust. 1 ustanawia prawo do ochrony zdrowia i jako gwarancję tego prawa w ust. 4 władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych (...). Ograniczenie w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela w demokratycznym państwie prawa może nastąpić z uwagi na konieczność ochrony zdrowia publicznego. Ograniczenia takie mogą być wprowadzane tylko w drodze ustaw (art. 31 ust. 3). Prawne podstawy działania w omawianym zakresie stwarzają przepisy prawa międzynarodowego. Stan legislacji w dziedzinie zdrowotności publicznej w Polsce został uregulowany ustawą z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U. Nr 126, poz. 1384 z późn. zm.).

1. Wprowadzenie

Ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach zawiera definicje pojęć „choroby zakaźnej” i „zakażenia”, czemutowarzyszy (zawarty w załączniku nr 1 do ustawy) wykaz chorób zakaźnych i zakażeń.
Choroba zakaźna, to choroba, która została wywołana przez drobnoustroje, ich toksyczne produkty, a także przez pasożyty lub inne biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi (art. 2 pkt 2). Natomiast, zakażenie to wniknięcie i rozwój w organizmie żywym biologicznego czynnika chorobotwórczego (art. 2 pkt 25).
W wykazie chorób zakaźnych znajduje się nabyty zespół braku odporności (AIDS), a przepisy ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach znajdują zastosowanie do chorych na tę chorobę na zasadach ogólnych.

Generalnie ustawa ta nakłada na wszystkie osoby przebywającej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej następujące obowiązki (art. 5 ust. 1):

• poddawanie się badaniom, mającym na celu wykrywanie zakażeń i chorób zakaźnych, w tym również poddawania się postępowaniu mającym na celu pobrania lub dostarczania materiału do tych badań,
• poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym,
• poddawania się obowiązkowemu leczeniu,
• poddawania się obowiązkowej hospitalizacji,
• poddawania się obowiązkowej izolacji,
• poddawania się obowiązkowej kwarantannie,
• poddawania się nadzorowi epidemiologicznemu,
• udzielania wyjaśnień istotnych dla zapobiegania chorobom zakaźnym.

Wskazane obowiązki, osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych (tzn. która ukończyła 18 rok życia lub nie została ubezwłasnowolniona) jest zobowiązana do samodzielnego wypełnienia. Natomiast względem osób małoletnich (które nie ukończyły 18 roku życia) lub nieposiadających pełnej zdolności do czynności prawnych odpowiedzialność za wypełnienie obowiązków spoczywa na osobie, która sprawuje prawną lub faktyczną opiekę tzn. przedstawicielu ustawowym, opiekunie prawnym czy opiekunie faktycznym.

W stosunku do osób przebywających w zakładach karnych, aresztach śledczych, zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich, placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz innych placówkach sprawujących całodobową opiekę (szpitale, domy pomocy społecznej, zakłady opiekuńczo-lecznicze lub pielęgnacyjno-lecznicze), odpowiedzialność za umożliwienie wypełnienia obowiązków, spoczywa na kierowniku zakładu albo placówki.
Należy się zastanowić, które z powyżej wymienionych obowiązków mają zastosowanie do osób chorych na AIDS lub zakażonych wirusem HIV.

2. Badania mające na celu wykrywanie choroby AIDS lub zakażenia HIV

Obowiązkiem każdej osoby przebywającej na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej jest poddanie się badaniom, łącznie z postępowaniem mającym na celu pobrania lub dostarczenia materiału do tych badań, jeżeli ma to na celu wykrywanie zakażeń i chorób zakaźnych (art. 5 ust. 1). Odnośnie choroby AIDS lub zakażenia HIV, konkretyzację tego obowiązku zawiera art. 6 ustawy, który w ust. 1 pkt 1 stanowi, iż badaniom takim podlegają kobiety w ciąży, które były narażone na zakażenie HIV, oraz noworodki urodzone przez matki zakażone HIV lub krętkiem bladym - badaniom w kierunku tych zakażeń.

Rodzaje badań lekarskich i laboratoryjnych, tryb i terminy ich przeprowadzania, sposób dokumentowania tych badań i postępowanie kliniczno-epidemiologiczne określił Minister Zdrowia w drodze rozporządzenia z 6 marca 2003 r. w sprawie rodzajów badań lekarskich i laboratoryjnych, którym podlegają kobiety w ciąży i noworodki oraz osoby narażone na zakażenie przez kontakt z osobami zakażonymi, chorymi lub materiałem zakaźnym (Dz. U. Nr 61, poz. 550). W świetle §2 ust. 3 tego rozporządzenia lekarz sprawujący opiekę nad kobietą w ciąży jest obowiązany poinformować ją o dostępności badań w kierunku zakażenia wirusem HIV, roli tego badania w profilaktyce zakażenia u noworodka oraz przeprowadzić przed jego wykonaniem odpowiednie poradnictwo. Zgodnie z §3 przypadku wykrycia zakażenia HIV u kobiety w ciąży należy zastosować procedury medyczne w zakresie określonym przez lekarza, zgodnie z wymaganiami współczesnej wiedzy medycznej. Noworodek urodzony przez matkę zakażoną HIV powinien zostać poddany leczeniu profilaktycznemu oraz odpowiednim procedurom od chwili urodzenia do 6 tygodnia życia (§5).

3. Postępowanie w przypadku podejrzenia lub rozpoznania choroby AIDS lub zakażenia wiarusem HIV

W przypadku podejrzenia lub rozpoznania choroby AIDS lub zakażenia wirusem HIV lekarz lub felczer jest obowiązany pouczyć pacjenta o środkach ostrożności zapobiegających przeniesieniu zakażenia na inne osoby. W przypadku osoby małoletniej lub niedysponującej pełną zdolnością do czynności prawnych lekarz lub felczer obowiązany jest pouczyć w powyższym zakresie przedstawiciela ustawowego lub osobę sprawującą nad pacjentem faktyczną opiekę (art. 20 ust. 1 ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach). Przy czym prawo do informacji odnośnie stanu zdrowia, rozpoznania, proponowanych metod diagnostycznych (w tym profilaktyki), dających się przewidzieć następstwach w pełnym zakresie ma również osoba małoletnia, która ukończyła 16 rok życia. Natomiast osoba, która nie ukończyła 16 lat lub została ubezwłasnowolniona ma prawo do powyższych informacji w zakresie potrzebnym do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego, terapeutycznego i wysłuchania jej zdania (art. 31 ust. 6 i ust. 7 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty; tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943 z późn. zm.).

Ponieważ w przypadku AIDS jedną z dróg szerzenia się choroby są kontakty seksualne, lekarz jest obowiązany poinformować pacjenta o konieczności zgłoszenia się do lekarza jego partnera lub partnerów seksualnych. Powiadomienie pacjenta o tym fakcie należy odnotować w dokumentacji medycznej, a pacjent powinien potwierdzić swoim podpisem, iż został o tym należycie i zrozumiale pouczony (art. 20 ust. 2 ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach).

4. Obowiązek zgłoszenia

Lekarz lub felczer, który podejrzewa zakażenie lub zachorowanie na chorobę AIDS, ma obowiązek zgłoszenia tego faktu w ciągu 24 godzin właściwemu ze względu na miejsce zachorowania wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu lub wskazanej przez niego specjalistycznej jednostce właściwej w zakresie chorób przenoszonych drogą płciową. Analogiczny obowiązek zgłoszenia zakażenia wirusem HIV ciąży na kierowniku laboratorium wykonującego badania mikrobiologiczne, serologiczne i molekularne. Ponadto, lekarz ma obowiązek powiadomić wojewódzkiego inspektora sanitarnego w przypadku zgonu pacjenta, jeżeli istnieje podejrzenie, że nastąpiło to powodu powyżej wskazanej choroby.

Lekarz lub felczer, kierownik laboratorium wykonującego badania mikrobiologiczne, serologiczne i molekularne w przypadku nie dopełnienia ciążących na nich obowiązków zgłoszenia przypadków zakażenia, zachorowania, podejrzenia o zakażenie, zachorowanie lub zgon na chorobę zakaźną podlegają karze grzywny. Postępowanie jest prowadzone na podstawie przepisów kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 35 ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach).

5. Utajnione dane osobowe pacjenta

Powyższe zgłoszenia powinien zawierać następujące dane o pacjencie: imię i nazwisko, datę urodzenia, nr PESEL, pleć, adres zamieszkania (lub zameldowania), rozpoznanie oraz kod jednostki chorobowej zgodnie z międzynarodową klasyfikacją chorób, inne informacje niezbędne do przeciwdziałania chorobom zakaźnym i zakażeniom oraz rozpoznania i oceny sytuacji epidemiologicznej. W zgłoszeniu zachorowania na AIDS, pacjent może powyższe dane zastrzec (utajnione dane), wówczas lekarz ma obowiązek umieści tylko następujące dane: inicjały imienia i nazwiska, wiek, płeć, obywatelstwo, województwo, na obszarze którego posiada stałe zameldowanie, a w przypadku niemożliwości ustalenia-województwo, na obszarze którego przebywa osoba, której dotyczy zgłoszenie, rozpoznanie.

W rejestrach prowadzonych przez wojewódzkich inspektorów sanitarnych oraz specjalistyczne jednostki mogą być przetwarzane tylko dane osobowe pacjenta wskazane powyżej (art. 23 ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach). Każde zgłoszenie powinno zawierać imię, nazwisko, adres i numer telefonu lekarza dokonującego zgłoszenia.

6. Obowiązek badania, leczenia, hospitalizacji i izolacji osób chorych na AIDS

W przypadku stwierdzenia lub podejrzenia choroby zakaźnej lub zakażenia właściwy inspektor sanitarny, w drodze decyzji administracyjnej może nakazać: poddanie się badaniom kobietom w ciąży, które były narażone na zakażenie HIV, oraz noworodki urodzone przez matki zakażone HIV lub krętkiem bladym - badaniom w kierunku tych zakażeń (art. 6 ust. 1 pkt 1).

Obowiązkowym badaniom mogą być poddane osoby przybywające z zagranicy, w kierunku zakażenia HIV lub istnienia uzasadnionego podejrzenie choroby AIDS (art. 27 ust. 1 ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach). Poza wymienionymi okolicznościami ustawodawca nie dopuszcza możliwości przeprowadzenia badań obowiązkowych w omawianym zakresie. Czyli inaczej mówiąc, osoby przybywające z zagranicy mogą być przebadane w kierunku HIV, a osoby, które Polski nie opuszczają, nie można na nie nałożyć takiego obowiązku, choćby co do nich istniało podejrzenie o zakażenie czy chorobę AIDS. Ustawa nie przewiduje kontroli sądu nad decyzją administracyjną inspektora sanitarnego o obowiązku badania. W tym przypadku może zostać zastosowana kara grzywny z art. 35 ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach. Nie ma podstaw do zastosowania przymusu bezpośredniego, gdyż ustawa nie przewiduje takiej możliwości.

Natomiast odrębnego zastanowienia wymaga możliwość zastosowania względem osób chorych na AIDS obowiązku leczenia, obowiązkowej hospitalizacji; izolacji. Ustawodawca w drodze zamkniętego wyliczenia reguluje sytuacje, kiedy pacjent może być poddany obowiązkowej hospitalizacji oraz obowiązkowemu leczeniu ambulatoryjnemu. Nie przewiduje się w tych wyliczeniach takiego obowiązku względem chorych na AIDS lub zakażonych wirusem HIV. Przymusowe ich użycie byłoby pozbawione podstawy prawnej i dawałoby podstawę do roszczeń o ochronę dóbr osobistych (art. 23-24 i 448 Kodeksu cywilnego) i ewentualnego roszczenia odszkodowawczego (art. 415 i n., art. 445 Kodeksu cywilnego).