Sołectwo, dzielnica i osiedle to określony obszar, będący częścią gminy (miasta), na którym funkcjonuje wspólnota lokalna, na którą składają się mieszkańcy wsi. Podział na jednostki pomocnicze uwzględnia więzi społeczne, historyczne, kulturowe, w mniejszym zakresie więzi gospodarcze, choć ranga tych ostatnich, też posiada integrujące znaczenie. Szczególna rola przypada tutaj gospodarstwom rolnym na obszarach wiejskich, prowadzonym przez rolników, które od wieków kultywowały to, co dla polskiej wsi było najważniejsze, to, co w sumie zapewniło przetrwanie polskości i dalszy byt państwa Polskiego.

W myśl art. 36 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym , organem uchwałodawczym w sołectwie jest zebranie wiejskie, a wykonawczym sołtys. Działalność sołtysa wspomaga rada sołecka. Zatem, w aktualnym stanie prawnym w sołectwie mamy do czynienia z dwoma organami; uchwałodawczym i wykonawczym. Rada sołecka nie jest organem sołectwa, w szczególności nie podejmuje uchwał o skorzystaniu ze środków prawnych przysługujących sołectwu jako ewentualnej stronie w postępowaniu administracyjnym, nie dysponuje też kompetencją do organizowania wykonania takiej uchwały i do reprezentowania sołectwa na zewnątrz (por. postanowienie NSA z 20 maja 1991 r., SA/Wr 381/91). Niezgodne z prawem są zatem postanowienia statutu mówiące o tym, że organami sołectwa są zebranie wiejskie, sołtys i rada sołecka. Ustawa o samorządzie gminnym nie pozostawia radzie gminy żadnego luzu decyzyjnego na dowolne kształtowania organów sołectwa i ich kompetencji. W wyroku z 7 listopada 1996 r. NSA (sygn. SA/Sz 742/96) stwierdził, iż powołanie Konwentu Sołtysów jako zespołu doradczo-opiniodawczego jest sprzeczne z prawem. Tak samo nie jest organem sołectwa komisja skrutacyjna i żaden z przepisów ustawy o samorządzie gminnym nie stanowi, że do jej wyboru zastosowanie znajdują określone w art. 36 ust. 2 ustawy zasady prawa wyborczego (por. wyrok WSA w Opolu z 4 marca 2008 r., sygn., II SA/Op 561/07).

Uprawnienie do udziału w zebraniu wiejskim posiadają wszyscy stali mieszkańcy sołectwa, przebywający tam z zamiarem stałego pobytu, nawet jeśli nie są zameldowani na stałe. Odwołanie się do kryterium zameldowania na pobyt stały, jako warunku uczestniczenia i korzystania z pełnych uprawnień w zebraniu wiejskim narusza prawo. Dane z ewidencji ludności mogą być pomocne w ustaleniu charakteru pobytu osoby na terenie sołectwa, nie przesądzają one jednak o tych uprawnieniach (por. wyrok NSA z 22 sierpnia 1996 r., SA/Gd 1956/95).

Zebranie wiejskie jest organem o charakterze kolegialnym i swą wolę wyraża w formie uchwał. Jednak nie jest to organ o charakterze stanowiącym, ponieważ nie został wyposażony w kompetencje do stanowienia przepisów prawa. Zabranie wiejskie nie jest także organem kontrolnym, nie posiada również kompetencji do powoływania stałych i doraźnych komisji w celu zlecania im przez ten organ oraz sołtysa określonych zadań. Zebranie wiejskie nie może określić w statucie sołectwa zapisu, że nadzór nad jego działalnością w zakresie spraw finansowych będzie sprawował skarbnik gminy. Nadzór, w tym także kontrolę nad działalnością sołectwa sprawują rada gminy oraz wójt. Rada gminy posiada uprawnienia do kontrolowania procedur wyborczych organów jednostek pomocniczych i w ramach tej kontroli ma prawo rozstrzygać protesty wyborcze oraz stwierdzać nieważność wadliwie (niezgodnie z prawem) przeprowadzonych wyborów (por. wyrok WSA we Wrocławiu z 30 września 2008 r., sygn. III SA/Wr 393/08). W doktrynie panuje zgodność, co do tego, że zebranie wiejskie jest organem właściwym we wszystkich sprawach niezastrzeżonych dla sołtysa i rady sołeckiej. Zebranie wiejskie jest właściwe w zakresie spraw ustrojowo – organizacyjnych.

W myśl art. 36 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym , sołtys oraz członkowie rady sołeckiej wybierani są w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania.

W zakresie spraw finansowych zebranie wiejskie jest właściwe w sprawie uchwalenia rocznego planu finansowego wydatków jednostki, z uwzględnieniem zaplanowanych do wykonania zadań i przedsięwzięć, mających służyć wykonywaniu zadań własnych gminy. W myśl art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz.U. Nr 52, poz. 420 z późn. zm.) , wniosek danego sołectwa uchwala zebranie wiejskie z inicjatywy sołtysa, rady sołeckiej lub co najmniej 15 pełnoletnich mieszkańców sołectwa.

W zakresie spraw administracyjno-gospodarczych, w myśl art. 48 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym , sołectwo zarządza i korzysta z mienia komunalnego oraz rozporządza dochodami z tego źródła w zakresie ustalonym w statucie. Zarządzanie w tej sytuacji polega na dokonywaniu czynności bieżących, t.j. codzienna troska i dbałość o majątek, jego dozorowanie oraz zgłaszanie władzom gminy i innych instytucji publicznych (np. Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, Powiatowemu Inspektorowi Nadzoru Budowlanego), informacji o wszelkich zagrożeniach, mogących doprowadzić do zniszczenia lub jego uszczuplenia. Korzystanie z mienia polega na jego używaniu, w tym zaspakajaniu potrzeb mieszkańców sołectwa i pobieraniu z niego pożytków. W myśl art. 48 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym rada gminy nie może uszczuplić dotychczasowych praw sołectwa do korzystania z mienia bez zgody zebrania wiejskiego. W przeciwnym wypadku skutkowałoby nieważnością takiej uchwały (por. wyrok NSA z 10 stycznia 1995 r., SA/Wr 411/94).

Wiesław Śniecikowski

Przydatne materiały:
 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.)
Ustawy z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz.U. Nr 52, poz. 420 z późn. zm.)
Pobierz orzeczenie:
Postanowienie NSA z 20 maja 1991 r., sygn. SA/Wr 381/91
Wyrok NSA z 7 listopada 1996 r., sygn. SA/Sz 742/96
Wyrok WSA w Opolu z 4 marca 2008 r., sygn., II SA/Op 561/07
Wyrok NSA z 22 sierpnia 1996 r., sygn.  SA/Gd 1956/95
Wyrok WSA we Wrocławiu z 30 września 2008 r., sygn. III SA/Wr 393/08
Wyrok NSA z 10 stycznia 1995 r., sygn. SA/Wr 411/94