Komisje urbanistyczno-architektoniczne są powoływane na różnych szczeblach administracji. Przy ministrze właściwym do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej działa Główna Komisja Urbanistyczno-Architektoniczna, która jest organem doradczym ministra (art. 8 ust. 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ). Minister Infrastruktury ustalił regulamin tej komisji, określający jej organizację i tryb działania, zarządzeniem nr 31 z dnia 31 marca 2008 r. w sprawie regulaminu Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej (Dz. Urz. Min. In. Nr 6, poz. 33). Zgodnie z § 1 tego zarządzenia, Główna Komisja Urbanistyczno-Architektoniczna jest organem doradczym ministra w sprawach planowania i zagospodarowania przestrzennego, dotyczących w szczególności:
1) gospodarki przestrzennej oraz zintegrowanego zarządzania rozwojem przestrzennym, w tym tworzenia instrumentów dla systemu planowania przestrzennego;
2) propozycji i instrumentacji polityki przestrzennej państwa;
3) opiniowania dokumentów planistycznych szczebla krajowego;
4) badań, studiów i programów w zakresie:
a) gospodarki przestrzennej,
b) polityki architektonicznej,
c) polityki państwa wobec miast;
5) a także innych tematów, zgłoszonych przez ministra oraz organy administracji rządowej lub samorządowej.

Na szczeblu województwa marszałek województwa powołuje obligatoryjnie wojewódzką komisję urbanistyczno-architektoniczną (art. 8 ust. 3 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ). Komisja jest organem o charakterze doradczym. Marszałek województwa nadaje komisji regulamin określający jej organizację i tryb działania. Do zadań komisji wynikających wprost z ustawy należą:
• wydawanie opinii o projekcie planu zagospodarowania przestrzennego województwa w toku sporządzania tego planu (art. 41 ust. 1 pkt 5 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ), oraz
• wydawanie opinii w toku dokonywania przeglądu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym oraz opracowywania raportu o jego stanie i sporządzania oceny realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, które zostały ustalone przez Sejm, Radę Ministrów, ministra lub sejmik województwa (art. 45 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ).

Na poziomie gminnym funkcjonowanie komisji urbanistyczno-architektonicznej również jest wymagane obligatoryjnie przez u.p.z.p., ale dopuszczalne są trzy rozwiązania:
• powołanie komisji w gminie,
• zawarcie porozumienia z inna gminą,
• zawarcie porozumienia z powiatem.

Wójt (burmistrz, prezydent miasta) powołuje gminną komisję urbanistyczno-architektoniczną jako organ doradczy, ustalając regulaminem jej organizację i tryb działania (art. 8 ust. 3 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ). Jeżeli organ wykonawczy gminy nie powoła komisji, może zawrzeć porozumienie z wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) innej gminy, na mocy którego powierzy pełnienie funkcji organu doradczego gminnej komisji tej drugiej gminy (art. 8 ust. 4 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ). Jeżeli i to rozwiązanie nie będzie możliwe, to ostatnią możliwością jest zawarcie porozumienia ze starostą. Starosta powiatu może (ale tylko fakultatywnie) powołać powiatową komisję urbanistyczno-architektoniczną jako organ doradczy starosty i wójtów (burmistrzów, prezydentów miast), gmin wchodzących w skład tego powiatu, które nie powołały własnych komisji lub nie zawarły porozumienia z inną gminą. Niezbędne jest zawarcie porozumienia pomiędzy organem wykonawczym gminy a starostą (art. 8 ust. 5 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ). Uzasadnieniem takiego rozwiązania, w którym gmina nie ma bezwzględnego obowiązku powołania własnej komisji, są w szczególności problemy organizacyjne, kadrowe i finansowe, które mogą pojawić się w trakcie powoływania i funkcjonowania gminnych komisji (tak T. Bąkowski w komentarzu do art. 8 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym , T. Bąkowski, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Zakamycze, 2004).

Do ustawowych zadań gminnej komisji urbanistyczno-architektonicznej należą:
• wydawanie opinii o projekcie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w toku sporządzania tego studium (art. 11 pkt 5 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ),
• wydawanie opinii o projekcie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w toku sporządzania tego planu (art. 17 pkt 6 lit. a ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ), oraz
• wydawanie opinii w sprawie analiz wykonywanych w celu oceny aktualności studium i planów miejscowych (art. 32 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ).

Zgodnie z art. 8 ust. 6 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w skład komisji wchodzą osoby o wykształceniu i przygotowaniu fachowym związanym bezpośrednio z teorią i praktyką planowania przestrzennego, przy czym przynajmniej połowa składu komisji jest rekomendowana przez branżowe stowarzyszenia i samorządy zawodowe.

Forma aktów organów jednostek samorządu terytorialnego powołujących komisje, ustalające ich organizację i tryb pracy, oraz powołujących członków do składu komisji, nie jest określona w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym , przyjąć jednak należy, że powinno to być zarządzenie (marszałka województwa, starosty powiatu, prezydenta miasta, wójta lub burmistrza gminy). Zarządzenie takie nie jest aktem prawa miejscowego, zatem wchodzi w życie z dniem podjęcia i nie podlega publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Wydaje się jednak, że porozumienia powierzające komisji w innej gminie lub powiatowej komisji pełnienie funkcji organu doradczego, powinny być publikowane w wojewódzkim dzienniku urzędowym, co wynika z treści art. 13 pkt 6 lit. a ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 68, poz. 449, ze zm.).

Bardzo szczątkowe uregulowania ustawowe powodują, że organy powołujące komisję mają z jednej strony dużą swobodę w jej tworzeniu i określeniu sposobu funkcjonowania, z drugiej jednak muszą dobrze wyważyć w jaki sposób zorganizować komisję i tryb jej prac, aby mogła ona funkcjonować sprawnie. Dla przykładu, ustalenie ilości osób wchodzących w skład komisji należy do wyłącznej decyzji organu powołującego. Nie ma zatem przeszkód, aby komisja liczyła jedynie dwie osoby, nie ma jednak również przeszkód by było ich kilkadziesiąt lub kilkaset. Może to jednak spowodować, że komisja nie będzie w stanie działać sprawnie. Również ustalenie kwalifikacji zawodowych osób wchodzących w skład komisji nie jest określone w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym dość jasno, zatem organ powołujący ma szerokie możliwości wyboru.

Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę ma na celu zapewnienie działania w każdej jednostce samorządu terytorialnego, która wykonuje zadania z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego, organu doradczego składającego się z profesjonalistów. Komisje na poziomie samorządu terytorialnego są nową instytucją wprowadzoną przez ustawę o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym . W czasie obowiązywania poprzedniej ustawy planistycznej powołanie komisji było jedynie fakultatywną możliwością organów samorządu terytorialnego.

Komisje urbanistyczno-architektoniczne działające przy organach jednostek samorządu terytorialnego spełniają ważna rolę w zachowaniu ładu urbanistycznego. Wydając opinię w procesie stanowienia prawa stają się bardzo istotnym elementem procedury – brak opinii komisji powoduje bowiem niedopełnienie toku postępowania, co skutkuje nieważnością przyjętej uchwały np. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jako istotne naruszenie trybu sporządzania (art. 28 ust. 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ).


Przydatne materiały:

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 ze zm.)