Wspólne orzekanie w sprawach rodzinnych nie zawsze oczywiste

Joanna Dominowska
Jurysdykcja w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej i obowiązku alimentacyjnego a jurysdykcja w postępowaniu rozwodowym

Artkuł pochodzi z miesięcznika Europejski Przegląd Sądowy 2017/1>>

Zasadą polskiego prawa rodzinnego w sprawach rozwodowych jest wspólne orzekanie przez ten sam sąd o wszystkich sprawach dotyczących rodziny, czyli również o władzy rodzicielskiej, kon-taktach i alimentach na rzecz małoletnich dzieci małżonków. Artykuł przedstawia możliwości utrzymania tej zasady w sprawach z elementem zagranicznym. Nie jest to proste, ponieważ rozpo-rządzenie nr 2201/2003 dotyczące jurysdykcji w sprawach małżeńskich i odpowiedzialności rodzi-cielskiej, a także rozporządzenie nr 4/2009 w zakresie alimentów, wyraźnie odrębnie traktują kwe-stie jurysdykcji w sprawach rozwiązania małżeństwa od jurysdykcji w kwestiach dotyczących dzieci. W artykule przedstawiam możliwe wyjątki od tych reguł, które mogą doprowadzić do wspólnego orzekania przez jeden sąd o wszystkich kwestiach dotyczących rodziny, a także inne możliwości zmiany jurysdykcji.

1. Wprowadzenie
W każdej sprawie z tzw. elementem zagranicznym sąd musi ocenić w pierwszej kolejności, czy przysługuje mu jurysdykcja, a więc prawo do jej osądzenia, a jeśli tak, to w jakim zakresie. Zgodnie z przepisami UE, może się okazać, że sąd polski, posiadając jurysdykcję w zakresie rozwodu małżonków, nie będzie jej miał w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej i alimentów. Było to już podkreślane w orzecznictwie polskim , a ostatnio w wyroku z 29.12.2015 r. (I ACz 1487/15) Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyraźnie wskazał nawet na sprzeczność przepisów unijnych z wyrażaną w prawie polskim zasadą integralności wyroku rozwodowego, która wynika z art. 58 § 1 ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy , a potwierdzają ją przepisy proceduralne zakazujące wszczynania odrębnych postępowań w zakresie władzy rodzicielskiej i alimentów w trakcie trwania postępowania o rozwód (art. 444–4451 kodeksu postępowania cywilnego ) . Jednocześnie jednak sąd wyraźnie uznał konieczność stosowania przepisów prawa UE z pierwszeństwem przed ustawami polskimi . Celem niniejszego artykułu jest wskazanie, w jakich przypadkach może wystąpić wspólna jurysdykcja sądu zarówno w sprawie rozwiązania małżeństwa, jak i odpowiedzialności rodzicielskiej, a zatem ma miejsce powrót do zasad prawa polskiego przy zachowaniu pełnej zgodności z przepisami UE.@page_break@

2. Podstawy do określenia jurysdykcji w zakresie rozwiązania małżeństwa oraz odpowiedzialności rodzicielskiej
– uwagi na tle prawa polskiego i unijnego
Według prawa polskiego kwestie rozwodu rodziców i dalszego uregulowania odpowiedzialności rodzicielskiej oraz ali-mentów wobec ich dzieci są nierozłączne. Nie tylko zgodnie z art. 445 i 4451 k.p.c. w czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej lub kontaktów, a także o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty, lecz nawet postępowanie wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Cel ustawodawcy jest jasny – chodzi o to, żeby jeden sąd orzekał o wszystkich sprawach rodziny. Zostanie on jednak osiągnięty tylko pod warunkiem, że sąd polski będzie miał jurysdykcję w odniesieniu do wszystkich zagadnień objętych według prawa polskiego sprawą rozwodową. Brak jurysdykcji krajowej sąd musi wziąć pod uwagę z urzędu nawet wtedy, gdy sprawa jest już w toku i na każdym jej etapie – art. 1099 § 1 k.p.c. W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd musi odrzucić pozew lub wniosek w całości lub w tym zakresie, w którym nie ma jurysdykcji.
Aktem regulującym jurysdykcję w sprawach małżeńskich oraz w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej w państwach członkowskich UE jest rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. (dalej jako rozporządzenie nr 2201/2003). Decydujące znaczenie w zakresie wyboru jurysdykcji, i to zarówno w sprawach małżeńskich, jak i odpowiedzialności rodzicielskiej, ma łącznik miejsca zwykłego zamieszkania: małżonków lub pod pewnymi warunkami jednego z nich w sprawach małżeńskich (art. 3 a rozporządzenia), a dziecka lub dzieci w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (art. 8). W tych wszystkich przypadkach, w których małoletnie dzieci przebywają z rodzicami lub z tym z nich, którego miejsce zwykłego zamieszkania zdecydowało o jurysdykcji w sprawie rozwodowej zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. a rozporządzenia nr 2201/2003, sąd tego samego kraju będzie miał jurysdykcję również w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej. Od przepisów krajowych zależy już jednak, czy będzie to ten sam sąd pod względem właściwości rzeczowej i miejscowej . W Polsce w takim wypadku sprawą odpowiedzialności rodzicielskiej zająłby się wówczas sąd rozwodowy, ze względu na wskazywane powyżej przepisy k.r.o. i k.p.c.
Jednak w sprawach małżeńskich obok łącznika zwykłego zamieszkania małżonków lub jednego z małżonków równorzędnym dla wyboru jurysdykcji łącznikiem jest obywatelstwo obydwojga małżonków (art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003). Jest to łącznik oderwany od miejsca zamieszkania zarówno małżonków, jak i ich dzieci. Jeśli zatem właściwość sądu w sprawach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa wyznaczona została ze względu na miejsce zwykłego zamieszkania tego z małżonków, przy którym dzieci nie mają miejsca zwykłego zamieszkania lub ze względu na obywatelstwo małżonków, to niemożliwa do utrzymania staje się tak ważna w polskim prawie zasada łącznego orzekania przez jeden sąd o wszystkich sprawach rodziny. Możliwość rozpatrywania przez sąd orzekający o rozwodzie lub separacji także w kwestiach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej pojawia się tylko w jednym z wyjątków od art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003, to jest w art. 12, zgodnie z którym, po łącznym spełnieniu kilku wymienionych tam przesłanek dla orzekania w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej, możliwa jest jurysdykcja sądu rozwodowego. Drugi taki przypadek może wynikać, choć pośrednio, bez wskazania jako podstawy faktu, że inny sąd orzeka w przedmiocie rozwodu rodziców, z art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003, o czym będzie szerzej mowa po przedstawieniu podstaw jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej.@page_break@

3. Pojęcie odpowiedzialności rodzicielskiej zgodnie z rozporządzeniem nr 2201/2003
Analizę możliwych rozstrzygnięć w zakresie jurysdykcji w sprawach dotyczących dzieci należy rozpocząć od jurysdykcji w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej, bowiem jurysdykcja w odniesieniu do alimentów jest konsekwencją tej pierwszej. Zgodnie z definicją wprowadzoną w art. 2 pkt 7 rozporządzenia nr 2201/2003 „odpowiedzialność rodzicielska” oznacza ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa, lub przez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka . Pojęcie to obejmuje w szczególności pieczę nad dzieckiem oraz prawo do osobistej z nim styczności. Z kolei „piecza nad dzieckiem” to prawa i obowiązki związane z opieką nad osobą dziecka, w szczególności prawo do określania miejsca zamieszkania dziecka, prawo do osobistej styczności z dzieckiem rozumiane jako prawo do zabrania dziecka na czas ograniczony do innego miejsca niż miejsce zwykłego zamieszkania (pobytu). Podsumowując, należy uznać, że pod pojęciem odpowiedzialności rodzicielskiej mieszczą się trzy elementy, traktowane rozdzielnie w prawie polskim, o których obligatoryjnie orzeka sąd, gdy strony postępowania rozwodowego mają małoletnie dzieci, tj.: władza rodzicielska, miejsce stałego pobytu dziecka oraz kontakty z tym z rodziców, z którym dziecko stale nie przebywa (art. 58 k.r.o.) .
Rozporządzenie nr 2201/2003, w przeciwieństwie do poprzednio obowiązującego rozporządzenia nr 1347/2000, nie dotyczy tylko dzieci zrodzonych z małżeństw, lecz także dzieci pozamałżeńskich, dziecka jednego z małżonków, dzieci przysposobionych . To kolejny przejaw nowego podejścia w rozporządzeniu nr 2201/2003, którego celem jest regulowanie kwestii odpowiedzialności rodzicielskiej w oderwaniu od spraw małżeńskich. Z kolei w odróżnieniu od Konwencji haskiej z 1996 r. , rozporządzenie nr 2201/2003 nie określa wieku dzieci, które są objęte zakresem jego stosowania, pozostawiając tę kwestię do ustalenia w prawie krajowym. Jeśli zatem, zgodnie z prawem krajowym, ustanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem następuje nie tylko wskutek osiągnięcia określonego wieku, lecz także np. przez małżeństwo, jak to jest w odniesieniu do kobiet w prawie polskim – art. 10 § 2 k.c. z zw. z art. 10 § 1 k.r.o., to wobec takich osób rozporządzenie nie będzie już mogło być zastosowane. Wiąże się to z utratą nad nimi władzy rodzicielskiej .@page_break@

4. Jurysdykcja w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej
Zgodnie z art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003 podstawą do wyznaczania jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jest miejsce zwykłego zamieszkania dziecka (w niektórych wersjach językowych też jako „stały pobyt” lub „stałe zamieszkanie”) . Rozporządzenie nie zawiera przy tym wyraźnego odesłania do regulacji państw członkowskich co do określenia, jak rozumieć zwykłe zamieszkanie (pobyt). Należy więc przy jego definiowaniu brać pod uwagę ogólny cel rozporządzenia nr 2201/2003, tj. przy wyborze jurysdykcji uwzględniać dobro dziecka i w szczególności kierować się kryterium bliskości (motyw 12 preambuły rozporządzenia nr 2201/2003). Poza fizyczną obecnością dziecka na terytorium państwa członkowskiego należy więc uwzględnić inne czynniki, które powinny wykazać, iż obecność ta nie ma w żadnym razie charakteru tymczasowego lub okazjonalnego i że pobyt dziecka wskazuje na pewną integrację w środowisku społecznym i rodzinnym w tym państwie .
Sąd rozwodowy może uzyskać jurysdykcję również w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej tylko wtedy, gdy orzekanie w przedmiocie tej odpowiedzialności jest związane z orzekaniem o rozwodzie. Ten związek obu postępowań wystąpi, gdy spełnione zostaną łącznie przesłanki enumeratywnie wymienione w art. 12 rozporządzenia: na co najmniej jednym z rodziców spoczywa odpowiedzialność rodzicielska w odniesieniu do dziecka, małżonkowie uznali tę jurysdykcję w sposób wyraźny lub w inny jednoznaczny sposób już w chwili wszczęcia postępowania oraz jurysdykcja tego sądu musi być zgodna z dobrem dziecka. Spełnienie pierwszej przesłanki jest przede wszystkim łączone z podstawowym uprawnieniem składającym się na odpowiedzialność rodzicielską, tj. z władzą rodzicielską . Nie miałoby sensu, gdyby o dziecku orzekał sąd rozwodzący rodziców, którzy oboje pozbawieni są władzy rodzicielskiej albo nie sprawują pieczy nad dzieckiem, a tym bardziej nie mają nawet osobistej styczności z dzieckiem (czyli żadnego z triady praw, które zgodnie z rozporządzeniem nr 2201/2003 składają się na odpowiedzialność rodzicielską). Jeżeli przy tym obydwoje małżonkowie zgodnie i wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznają jurysdykcję sądu rozwodowego do orzekania w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej, to może ona być przedmiotem postępowania rozwodowego . Uznanie jurysdykcji może na przykład polegać na tym, że jedna ze stron wniesie pozew o rozwód w Polsce obejmujący także kwestię dzieci, tj. władzy rodzicielskiej i kontaktów, a druga strona albo wyraźnie zgodzi się na to, aby sąd polski orzekał w tym przedmiocie, albo zrobi to w sposób dorozumiany – przez wdanie się w spór co do istoty sprawy, tj. zajmie merytoryczne stanowisko co do władzy rodzicielskiej, miejsca pobytu i kontaktów. Rozporządzenie nr 2201/2003 używa tu określenia (art. 9 ust. 2) uznanie przez udział w postępowania bez kwestionowania jurysdykcji (art. 12 ust. 1 lit. b) lub uznania w inny jednoznaczny sposób. Ten drugi sposób uznania jurysdykcji może być jednak traktowany jako wyrażenie zgody na jurysdykcję sądu orzekającego o rozwodzie tylko pod warunkiem, że strona została prawidłowo pouczona co do skutków swoich działań przez sąd lub jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika. Jako taki jednoznaczny sposób uznania jurysdykcji Sąd Apelacyjny w Katowicach , potraktował wniesienie zarówno przez powódkę, jak i pozwanego, o to, aby sąd polski w postępowaniu rozwodowym orzekł także o odpowiedzialności rodzicielskiej (każdy z małżonków domagał się powierzenia tej odpowiedzialności właśnie jemu).
Jeżeli jednak tylko jedna strona domagała się będzie w pozwie, aby rozwiązując małżeństwo sąd meriti orzekł o odpowiedzialności rodzicielskiej, a druga nie uzna jurysdykcji sądu rozwodowego, a dodatkowo, gdy miejsce zwykłego zamieszkania dziecka jest w innym kraju, to nie można uznać, aby jurysdykcja sądu rozwodowego była zgodna z dobrem małoletniego dziecka stron, a wyjątek z art. 12 rozporządzenia nr 2201/2003 nie zostanie uwzględniony. Nie można wywodzić takiego uznania np. z zachowania powołanego przez sądy kuratora procesowego dla osoby nieznanej z miejsca pobytu. Kurator ten nie ma przecież kontaktu z pozwanym, nie może on uzyskać informacji niezbędnych dla uznania lub zakwestionowania jurysdykcji krajowej sądu, do którego wniesiono sprawę . Działać musi zatem bezpośrednio sam pozwany, aby można mu było przypisać bezpośrednie lub domyślne uznanie jurysdykcji.@page_break@

5. Przekazanie sprawy do sądu lepiej umiejscowionego w sprawie
W związku z brzmieniem art. 12 rozporządzenia nr 2201/2003, który wyraźnie odwołuje się do właściwości sądu orzekającego o rozwodzie małżonków oraz w związku z treścią samego art. 15, który nigdzie wprost nie odnosi się do kwestii rozwodu rodziców, wątpliwości może budzić to, czy również na podstawie art. 15 jurysdykcja co do odpowiedzialności rodzicielskiej może być przekazana sądowi orzekającemu w przedmiocie rozwodu czy separacji rodziców. Artykuł 15 rozporządzenia nr 2201/2003 wskazuje bowiem na szczególny rodzaj zmiany jurysdykcji w wyniku decyzji sądu właściwego do orzekania w sprawie, który mimo że jest właściwy, przekazuje – ex officio lub na wniosek strony – sprawę do tzw. sądu lepiej umiejscowionego. To lepsze umiejscowienie rozważa się zawsze ze względu na dobro dziecka, na co wyraźnie wskazuje art. 15 ust. 1, a tę myśl rozwija ust. 3 art. 15 ze względu na szczególny związek dziecka z innym państwem członkowskim. Na podstawie tego wyjątku możliwe byłoby przyjęcie do rozpoznawania sprawy dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej przez sąd inny niż sąd właściwy ze względu na miejsce zwykłego zamieszkania dziecka, ale tylko w przypadku kumulatywnego zaistnienia warunków ściśle w przepisie przewidzianych. Należą do nich:
• uznanie przez sąd państwa właściwego do rozpoznania sprawy (według miejsca zwykłego zamieszkania dziecka) istnienia szczególnego związku dziecka z innym państwem (państwem, w którym toczy się rozwód), a dodatkowo i jednocześnie także:
• ocena, że sąd tego innego państwa mógłby lepiej osądzić sprawę;
• osądzenie tej sprawy przez sąd innego państwa jest zgodne z dobrem dziecka.
Uważa się przy tym, że dziecko ma szczególny związek z innym państwem członkowskim, jeżeli to państwo członkowskie: a) stało się miejscem stałego zamieszkania dziecka po wytoczeniu powództwa przed sądem właściwym dla rozpoznawania sprawy głównej, czyli właściwym według przepisów ogólnych – miejsce stałego zamieszkania dziecka lub b) jest poprzednim miejscem stałego zamieszkania dziecka, lub c) dziecko jest obywatelem tego państwa, lub d) państwo to jest miejscem stałego zamieszkania osoby posiadającej odpowiedzialność rodzicielską, lub e) państwo to jest miejscem, gdzie znajduje się majątek dziecka, a sprawa dotyczy środków ochrony dziecka odnoszących się do zarządzania, ochrony i zbycia tego majątku .
Nawet jednak pozytywne przesądzenie istnienia wszystkich wyżej wskazanych okoliczności nie wystarcza i nie prowadzi do automatycznego – z mocy samego prawa – powstania jurysdykcji sądu innego państwa, gdyż przepis wymaga od sądu pierwotnie właściwego podjęcia wielu czynności, które mogą doprowadzić do ukonstytuowania się właściwości sądu innego państwa do osądzenia sprawy. Co więcej, wymaga się też przejawienia aktywności przez sąd innego państwa (sąd rozwodowy), który nie jest właściwy do prowadzenia sprawy. Przede wszystkim wstępnym warunkiem „przekazania jurysdykcji”, poza omówionymi wcześniej materialnymi przesłankami warunkującymi możliwość jej powstania, jest zachowanie przez sąd właściwy szczególnej procedury przewidzianej w art. 15 ust. 1 rozporządzenia. Widząc potrzebę przekazania sprawy do rozpoznania sądowi innego państwa, musi on:
• zawiesić postępowanie, które prowadzi;
• wezwać strony do złożenia pozwu lub wniosku do sądu innego państwa i określić termin, w którym postępowanie ma być wszczęte (art. 15 ust. 4), lub
• działając z urzędu i zwracając się bezpośrednio do sądu innego państwa, wezwać ten sąd do uznania swojej jurysdykcji, zaś sąd wezwany musi zdecydować o jej uznaniu w terminie 6 tygodni od wezwania.
Niedochowanie któregokolwiek z warunków formalnych, dotyczących sposobu przekazywania sprawy, pomijając konieczność zachowania również wymogów merytorycznych uzasadniających podjęcie takiej decyzji, uniemożliwia ustalenie, że sąd innego państwa członkowskiego UE uzyskał jurysdykcję w sprawie należącej na podstawie zasad ogólnych (art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003) do jurysdykcji sądu państwa zwykłego zamieszkania dziecka. Sąd, który chce przejąć jurysdykcję, musiałby zatem zgodnie z art. 15 zbadać, czy sąd właściwy do orzekania w kwestii odpowiedzialności rodzicielskiej uruchomił procedurę konieczną dla zmiany jurysdykcji, tj. czy podjął czynności, które wskazywałyby na zamiar przekazania sprawy sądowi tego państwa członkowskiego, w którym wszczęto sprawę o rozwód, np. czy zawiesił swoje postępowanie i zobowiązał rodziców do wytoczenia w ustalonym terminie sprawy przed sądem innego państwa członkowskiego. Sąd, który jest właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, powinien również wezwać sąd innego państwa (w tym wypadku rozwodowy) do uznania swojej jurysdykcji w ciągu 6 tygodni od wszczęcia postępowania .
W polskim orzecznictwie pojawił się także głos, że art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003 nie może być stosowany do postępowania rozwodowego. Uznano, że gdy w rozporządzeniu mowa jest o „sądzie właściwym w sprawie głównej”, to może chodzić tylko o sprawę dotyczącą odpowiedzialności rodzicielskiej. Świadczy o tym umiejscowienie art. 15 w Rozdziale II Sekcji 2 – dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej, a nie w Sekcji 1 – dotyczącej rozwiązania małżeństwa, w tym rozwodów. Ponadto, z brzmienia wszystkich przepisów Sekcji 2 dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej wynika, że prawodawca reguluje w niej jurysdykcję dotyczącą spraw innych niż odpowiedzialność rodzicielska, tylko gdy wyraźnie na to wskaże. Dodatkowo, w tych wszystkich przypadkach, w których rozporządzenie nr 2201/2003 łączy kwestie odpowiedzialności rodzicielskiej z jurysdykcją w sprawach małżeńskich, to wyraźnie na to wskazuje, tak jak to ma miejsce w art. 12 .
Przedstawione tu wnioski Sądu Apelacyjnego w Białymstoku wydają się zbyt daleko idące. Może się przecież zdarzyć, że sąd kraju, z którym dziecko posiada szczególny związek z tych wszystkich powodów, o których była mowa w art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, będzie jednocześnie krajem, którego sąd jest właściwy dla rozwodu rodziców – dotyczy to zwłaszcza sądu kraju, który stał się miejscem zamieszkania dziecka, czy kraju, którego dziecko jest obywatelem i jeśli tylko według przepisów krajowych ten sam sąd będzie wówczas rzeczowo i miejscowo właściwy dla rozpoznania zarówno sprawy o rozwód, jak i odpowiedzialności rodzicielskiej. Rzeczywiście należy jednak podkreślić, że połączenie jurysdykcji w sprawie rozwodowej i odpowiedzialności rodzicielskiej może nastąpić w tym wypadku o tyle przez przypadek, że nie będzie wynikać wprost z faktu, iż dany sąd prowadzi postępowanie rozwodowe, a z innych okoliczności, zupełnie od tego faktu oderwanych, a związanych właśnie ze „szczególnym związkiem dziecka” z danym krajem.@page_break@

6. Pozostałe wyjątki od jurysdykcji w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej
Od ogólnej jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej wyznaczanej ze względu na miejsce zwykłego za-mieszkania dziecka przewidziano także wyjątki w art. 9 i 10 rozporządzenia nr 2201/2003.
Pierwszy wyjątek, określony w art. 9, wskazuje, że w przypadku zgodnego z prawem przeprowadzenia się dziecka z jednego państwa członkowskiego do drugiego przez pierwsze 3 miesiące zostaje utrzymana jurysdykcja sądu państwa do-tychczasowego zwykłego zamieszkania, mimo że dziecko mieszka (ma zwykły pobyt) już gdzie indziej. Ten wyjątek służy umożliwieniu zmiany orzeczenia w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej przez sąd tego samego państwa, który po-przednio wydał orzeczenie dotyczące prawa do osobistej styczności z dzieckiem (przy założeniu, że był to sąd państwa po-przedniego zwykłego zamieszkania dziecka), jeżeli osoba uprawniona zgodnie z tym orzeczeniem do osobistej styczności z dzieckiem nadal zwykle przebywa w państwie członkowskim UE poprzedniego zwykłego zamieszkania dziecka. Wyjątek ten nie ma jednak zastosowania, jeżeli osoba uprawniona do osobistej styczności uznała jurysdykcję sądów państwa człon-kowskiego nowego zwykłego zamieszkania dziecka przez udział w postępowaniu przed tymi sądami, nie kwestionując ich jurysdykcji.
Kolejny wyjątek wskazany w art. 10 rozporządzenia dotyczy już bezprawnej zmiany miejsca zwykłego zamieszkania dziecka, czyli uprowadzenia lub zatrzymania dziecka. W takim wypadku jurysdykcja sądu, w którym dziecko miało zwykłe zamieszkanie, zostaje utrzymana do chwili uzyskania przez dziecko zwykłego zamieszkania w innym państwie członkowskim. Wyjątek ten jednak nie ma zastosowania – tj. właściwy staje się sąd nowego zwykłego zamieszkania dziecka, gdy osoby lub instytucje sprawujące pieczę nad dzieckiem przyzwoliły na uprowadzenie lub zatrzymanie. Sądy państwa ostatniego legalnego zwykłego zamieszkania dziecka tracą jurysdykcję także wtedy, gdy dziecko przebywało w państwie członkowskim UE, do którego zostało uprowadzone lub w którym zostało bezprawnie zatrzymane przez co najmniej rok od chwili, w której właściwe podmioty dowiedziały się lub powinny się dowiedzieć o miejscu jego pobytu, dziecko zadomowiło się w swoim nowym otoczeniu i w ciągu roku nie został złożony lub został cofnięty pozew, lub wniosek o powrót dziecka do właściwych organów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym jest zatrzymane. Podobnie jest w przypadku gdy postępowanie przed sądem w państwie członkowskim, w którym dziecko zwykle zamieszkiwało bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, zostało zakończone zgodnie z art. 11 ust. 7 rozporządzenia lub sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało zwykłe zamieszkanie bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem, wydały orzeczenie o prawie do pieczy nad dzieckiem, w którym nie zarządziły powrotu dziecka.@page_break@

7. Jurysdykcja w zakresie orzekania
o obowiązku alimentacyjnym
Jurysdykcja w zakresie orzekania o obowiązku alimentacyjnym należy do tego samego sądu co jurysdykcja w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej, jeśli orzekanie o obowiązku alimentacyjnym jest konsekwencją orzekania o tej odpowiedzialności. Wynika to z regulacji przyjętej w art. 3 lit. d rozporządzenia Rady (WE) nr 4/2009 . Rozporządzenie reguluje wszelkie zobowiązania alimentacyjne, w tym wzajemne zobowiązania alimentacyjne małżonków, a także rodziców wobec ich małoletnich dzieci, bez względu na to, czy zrodzonych z małżeństwa czy też nie . W odniesieniu do zobowiązań alimentacyjnych niedotyczących małoletnich dzieci przewidziana jest dużo większa swoboda co do wyboru jurysdykcji niż w stosunku do dzieci. Artykuł 4 rozporządzenia nr 4/2009 przewiduje nawet, że strony mogą w określonych w tym przepisie ramach umówić się na piśmie co do jurysdykcji w zakresie rozstrzygania sporów już wynikłych lub mogących wyniknąć między nimi w sprawach zobowiązań alimentacyjnych. Jednak art. 4 ust. 3 wyraźnie wyłącza możliwość sporządzenia takiej umowy co do sporu w zakresie zobowiązań alimentacyjnych wobec dzieci poniżej 18. roku życia.
Ogólną jurysdykcję we wszelkich sprawach alimentacyjnych określa art. 3 rozporządzenia nr 4/2009 według zwykłego miejsca pobytu pozwanego lub wierzyciela – art. 3 lit. a i lit. b . Dwie kolejne podstawy wyznaczania sądu właściwego – zgodnie z art. 3 rozporządzenia nr 4/2009 – określone są ze względu na postępowanie dotyczące statusu osoby oraz ze względu na postępowanie dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej. Właśnie te dwie ostatnie podstawy wywołały konieczność rozstrzygnięcia wątpliwości związanych z możliwością połączenia sprawy alimentacyjnej albo z postępowaniem rozwodowym, albo tym w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej. Zgodnie z art. 3 lit. c rozporządzenia nr 4/2009 sąd, który zgodnie z prawem tego sądu, ma jurysdykcję do prowadzenia postępowania dotyczącego statusu osoby, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, ma też jurysdykcję w zakresie alimentów, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron. Z kolei zgodnie z art. 3 lit. d sąd, który zgodnie z prawem sądu jest właściwy do prowadzenia postępowania dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, ma jurysdykcję w odniesieniu do alimentów w przypadku, gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron. W sprawie rozstrzyganej przez TS wątpliwość wywołało to, którą z przesłanek: z art. 3 lit. c czy 3 lit. d należy zastosować w odniesieniu do małoletnich dzieci rozwodzących się rodziców . Trybunał Sprawiedliwości przesądził w tym wyroku, że jeżeli sąd państwa członkowskiego orzeka w postępowaniu dotyczącym separacji lub rozkładu pożycia między rodzicami małoletniego dziecka, a sąd innego państwa członkowskiego orzeka w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej za to dziecko, to żądanie dotyczące zobowiązania alimentacyjnego względem tego dziecka jest związane wyłącznie z postępowaniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej. Wskazał on, że przepisy art. 3 lit. c i d rozporządzenia nr 4/2009 rozróżniają, jeśli chodzi o wskazane w nim kryteria przyznawania jurysdykcji, postępowania sądowe według tego, czy dotyczą one praw i obowiązków w relacjach między małżonkami czy praw i obowiązków rodziców względem dziecka lub dzieci. Z brzmienia art. 3 lit. c i d rozporządzenia nr 4/2009, a także z jego celu, wynika, że jeżeli dwa sądy orzekają – pierwszy w postępowaniu dotyczącym separacji lub rozkładu pożycia między małżonkami będącymi rodzicami małoletnich dzieci, a drugi w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej za te dzieci – to żądanie zasądzenia świadczeń alimentacyjnych na rzecz tych dzieci nie może zostać uznane za związane zarówno z postępowaniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu art. 3 lit. d tego rozporządzenia, jak i z postępowaniem dotyczącym statusu osoby w rozumieniu art. 3 lit. c. Może ono zostać uznane za związane wyłącznie z postępowaniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej.
Sprawa o alimenty może z kolei nie być konsekwencją ustalenia odpowiedzialności rodzicielskiej i w związku z tym nie będzie podlegać jurysdykcji tego samego sądu. Ma to miejsce wtedy, gdy orzekanie o obowiązku alimentacyjnym następuje w oderwaniu od odpowiedzialności rodzicielskiej, np. gdy rodzice pozbawieni są władzy rodzicielskiej, a mimo to ciąży na nich obowiązek alimentacyjny i tylko jego ustalenie lub zmiana jest przedmiotem postępowania. Wtedy dla określenia jurysdykcji należałoby zastosować ogólne zasady określone w art. 3 lit. a i b rozporządzenia nr 4/2009.
Rozporządzenie przewiduje jeszcze jedną możliwość ustanowienia jurysdykcji, która jest o tyle istotna ze względu na problematykę objętą niniejszym opracowaniem, o ile może doprowadzić do rozpoznawania sprawy przez sąd rozwodowy, ale tylko gdy uprawniony tak zdecydował. Ustanowienie jurysdykcji może bowiem nastąpić przez wdanie się pozwanego w spór – art. 5 rozporządzenia nr 4/2009. Taka możliwość stanowi wyraz tendencji do przyznania stronom szerokiego wpływu na jurysdykcję krajową. Zgodnie z tą dyspozycją niezależnie od jurysdykcji wynikającej z innych przepisów rozporządzenia sąd państwa członkowskiego uzyskuje jurysdykcję, jeżeli pozwany przed sądem tym wda się w spór. Pojęcie „wdania się w spór” podlega wykładni autonomicznej na tle prawa unijnego. Obejmuje ono każdą obronę pozwanego zmierzającą bezpośrednio do negatywnego załatwienia powództwa. Pozwany wda się więc w spór nie tylko przez podniesienie zarzutów merytorycznych, lecz także poprzez podniesienie zarzutów formalnych, takich jak np. zarzut zawisłości tej samej sprawy przed innym sądem, zarzut powagi rzeczy osądzonej czy zarzut niewłaściwości miejscowej lub rzeczowej sądu. Wdanie się w spór może w szczególności nastąpić w odpowiedzi na pozew .@page_break@

8. Wnioski końcowe
Warto pamiętać, że zasada polskiego prawa rodzinnego, zgodnie z którą sąd rozwodowy rozstrzyga kompleksowo wszystkie kwestie dotyczące rodziny, tj. oprócz rozwodu stron także kwestię władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi rozwodzących się stron, kontaktów i alimentów, w przypadku, gdy strony albo jedna z nich nie przebywają w Polsce, może z powodu braku jurysdykcji prowadzić do rozdzielenia tych kwestii. W świetle regulacji rozporządzenia nr 2201/2003, które przepisy są stosowane bezpośrednio, sprawy dotyczące małżonków mogą być bowiem rozstrzygane zarówno przez sąd wyznaczony przez łącznik zwykłego miejsca zamieszkania obydwojga lub jednego z nich, jak i łącznik obywatelstwa. Natomiast sprawy dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej z reguły będą rozstrzygane na podstawie miejsca zwykłego zamieszkania (pobytu) dziecka lub dzieci. Na zasadzie wyjątku tylko art. 12 rozporządzenia nr 2201/2003 rozszerza w sprawach o rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa kognicję sądów orzekających w przedmiocie rozwiązania małżeństwa na wszelkie sprawy dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej. Poza tym też na podstawie art. 15 rozporzą-dzenia nr 2201/2003 można doprowadzić do rozszerzenia kognicji sądu rozwodowego o kwestie odpowiedzialności rodzicielskiej, choć tu w sposób pośredni, ze względu na szczególny związek dziecka z państwem, do sądu którego sprawa zostanie przekazana jako lepiej umiejscowionego. Co prawda, przepis nie wskazuje wprost, że przyczyną tego lepszego umiejscowienia może być fakt prowadzenia sprawy rozwodowej rodziców, a wskazuje na czynniki związane bezpośrednio z osobą dziecka takie, jak: miejsce stałego pobytu, obywatelstwo, to jednak nie można automatycznie wykluczyć, że takim sądem może się okazać sąd rozwodowy.
Z kolei właściwość sądu w sprawach alimentacyjnych w odniesieniu do małoletnich dzieci na podstawie rozporządzenia nr 4/2009 zawsze będzie należała do sądu, do którego należy jurysdykcja co do odpowiedzialności rodzicielskiej, co przesądził Trybunał Sprawiedliwości, wyraźnie wyłączając możliwość wyboru dla roszczeń alimentacyjnych jurysdykcji sądu rozwodo-wego, gdy w innym sądzie toczy się sprawa dotycząca odpowiedzialności rodzicielskiej.
Rozporządzenie nr 2201/2003 wyraźnie rozdziela kwestie odpowiedzialności rodzicielskiej od spraw małżeńskich, co należy ocenić bardzo pozytywnie. Dzięki temu bowiem, a w przeciwieństwie do uchylonego rozporządzenia nr 1347/2000, nie ogranicza zakresu swojego zastosowania tylko do spraw dotyczących władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi obojga małżonków, rozpoznawanych przy okazji sprawy małżeńskiej , a dotyczy odpowiedzialności rodzicielskiej wobec wszystkich dzieci, bez względu na ich pochodzenie z małżeństwa lub nie.
Z kolei rozporządzenie nr 4/2009 stanowi szerszą i pełniejszą regulację niż przepisy je poprzedzające, ze względu na dwie kwestie. Po pierwsze, pozostawienia szerszej możliwości zdefiniowania, czym według prawa danego kraju jest roszczenie alimentacyjne, co pozwala objąć regulacją możliwie dużo spraw. Po drugie, ze względu na brak ograniczenia zakresu zastosowania przepisów rozporządzenia nr 4/2009 do niektórych tylko sporów transgranicznych , jak to ma miejsce w rozporządzeniu nr 1896/2006 ustanawiającym Europejskie postępowanie nakazowe oraz w rozporządzeniu nr 861/2007 ustanawiającym Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń .

Summary
Jurisdiction in the field of parental responsibility
and maintenance obligations and jurisdiction
in divorce proceedings
Council Regulation (EC) No 2201/2003 concerning jurisdiction and the recognition and enforcement of judgments in matrimonial matters and the matters of parental responsibility clearly divides the issues of jurisdiction in matrimonial matters (divorce, legal separation and annulment of marriage) and jurisdiction in matters concerning parental responsibility understood as all the rights and duties relating to the person and assets of the child, as well as custody of the child and the right to personal contacts with the child. The article presents the grounds for determining jurisdiction in matrimonial matters and matters of parental responsibility, as well as jurisdiction in matters of maintenance, which is related to parental responsibility. Using the possibility of filing a divorce petition in several EU Member States one should be aware of the fact that, subject to the two exceptions described in Art. 12 and Art. 15 of Regulation No 2201/2003, only filing it in the country which is at the same time the child’s place of habitual residence will result in matters of parental responsibility towards the child being included in the divorce or separation proceedings.

dr Joanna Dominowska
Autorka jest adiunktem w Instytucie Ekonomii Politycznej, Prawa i Polityki Gospodarczej w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz adwokatem.

Artkuł pochodzi z miesięcznika Europejski Przegląd Sądowy 2017/1>>