Dopuszczenie do egzaminu notarialnego osób bez odbytej aplikacji notarialnej, jak również pozbawienie wpływu organów samorządu notarialnego na zakres egzaminu notarialnego, jest sprzeczne z konstytucją – orzekł Trybunał Konstytucyjny.   Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Krajowej Rady Notarialnej dotyczący uprawnień samorządu notarialnego.

Trybunał Konstytucyjny orzekał w sprawie zgodności:

1) art. 12 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku - Prawo o notariacie w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw z art. 17 ust. 1 Konstytucji;
2) art.12 § 2 pkt 2, 3 i 4 powyższej ustawy w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji;
3) art.12 § 3 i 4 powyższej ustawy w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji;
4) art. 74 § 2 powyższej ustawy w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 i art. 2 Konstytucji;
5) art. 3 pkt 21 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku, zmieniającego brzmienie art. 75 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku z art.17 ust. 1 Konstytucji;
6) art. 74 § 6 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku ustawy z art. 17 ust. 1 Konstytucji;
7) art. 74 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku w związku z art. 71b § 1 i art. 71f § 1-3 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku, dodanymi przez art. 3 pkt 16 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 Konstytucji.

Wskazana wyżej nowelizacja ustawy – Prawo o notariacie z 30 czerwca 2005 roku przewiduje możliwość dokonania wpisu na listę notariuszy każdej osoby, która zajmowała stanowisko sędziego lub prokuratora. Poprzednio obowiązujące przepisy także przewidywały podobną możliwość, ale wymagały wylegitymowania się co najmniej trzyletnią praktyką w zawodzie. Zaskarżona do Trybunału nowelizacja ustawy – Prawo o notariacie z 2005 r. zniosła ten wymóg, pozostawiając go jednak niezmienionym w stosunku do radców prawnych lub adwokatów, którzy chcieliby zostać notariuszami. Krajowa Rada Notarialna uważa, że przyjęte rozwiązanie umożliwia dokonywanie wpisu na listę notariuszy osób, które nie posiadają żadnego przygotowania do wykonywania tego zawodu, a także osób, które uzyskały formalne uprawnienie do uzyskania wpisu na listę notariuszy przed wielu laty, nie wykonując następnie żadnego zawodu prawniczego albo wykonując go bardzo krótko. Zdaniem Krajowej Rady Notarialnej nabywanie niezbędnych umiejętności i badanie koniecznych kwalifikacji może nastąpić jedynie w procesie aplikacji i asesury jako typowej drogi do osiągnięcia statusu notariusza. Dopuszczenie do wykonywania czynności notarialnych w pełnym zakresie osób, które nie posiadają żadnej praktyki notarialnej, a nadto mogą nie posiadać w ogóle odpowiednich kwalifikacji prawniczych, godzi w przyjętą koncepcję notariatu jako zawodu zaufania publicznego – podkreśliła we wniosku do Trybunału Konstytucyjnego Krajowa Rada Notarialna. Ponadto nowelizacja ustawy – Prawo o notariacie przewiduje, że do złożenia egzaminu notarialnego bez odbycia aplikacji mogą przystąpić:

- osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych były zatrudnione na podstawie umowy o pracę na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa przez okres co najmniej 5 lat w okresie nie dłuższym niż 8 lat przed złożeniem wniosku o dopuszczenie do egzaminu notarialnego,
- osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych wykonywały osobiście, w sposób ciągły na podstawie umów, do których stosuje się przepisy o zleceniu, usługi polegające na stosowaniu lub tworzeniu prawa przez okres co najmniej 5 lat w okresie nie dłuższym niż 8 lat przed złożeniem wniosku o dopuszczenie do egzaminu notarialnego,
- osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych prowadziły, przez okres co najmniej 5 lat działalność gospodarczą wpisaną do Ewidencji Działalności Gospodarczej, jeżeli przedmiot tej działalności obejmował świadczenie pomocy prawnej.

Krajowa Rada Notarialna uważa, że użyte w powyższej regulacji określenie: "osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa przez wymagany okres co najmniej pięciu lat" nie spełnia standardów poprawnej legislacji. Nie precyzuje, czy chodzi o udział merytoryczny w "tworzeniu" lub "stosowaniu" prawa, czy także (czego nie determinuje ukończenie wyższych studiów prawniczych) o zatrudnienie na stanowiskach niewymagających umiejętności prawniczych, np. w zakresie obsługi technicznej, sekretarskiej, informatycznej bądź w służbach pomocniczych (bibliotece, elektronicznej bazie danych) instytucji tworzących lub stosujących prawo. Użyte w kwestionowanym przepisie określenia nie sprecyzowały dostatecznie rodzaju wykonywanych czynności. Ponadto nie wykluczają osób zatrudnionych na stanowiskach o zbyt wąskim zakresie stosowania jednej dziedziny prawa (np. tylko celnego, podatkowego, budowlanego) i - w konsekwencji - fragmentarycznych doświadczeniach zawodowych. Niedookreślone i potencjalnie mylące jest pojęcie "usług świadczonych na podstawie umów, do których stosuje się przepisy o zleceniu, polegających na stosowaniu prawa". Stosowanie prawa (w znaczeniu ścisłym) jest bowiem funkcją organów władzy publicznej. Tym samym ustawodawca użył w ustawie pojęć, które nie znajdują odpowiednika w obowiązującym systemie prawnym. Pozostają one niejasne i mylące znaczeniowo, a przez to umożliwiają dowolną interpretację – podkreślili przedstawiciele samorządu notarialnego. Unormowanie takie nie spełnia podstawowych standardów poprawnej legislacji, wynikających z zasady państwa prawnego – twierdzi Krajowa Rada Notarialna.

Przepisy ustawy – Prawo o notariacie w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją z 2005 r. stanowiły również, że Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, po uzgodnieniu z Krajową Radą Notarialną, określi organizację aplikacji notarialnej, zakres egzaminu notarialnego oraz tryb postępowania komisji egzaminacyjnej i wysokość wynagrodzenia jej członków. Znowelizowane w 2005 r. przepisy ustawy pozbawiły samorząd notarialny wpływu na treść pytań i tematów na egzaminie notarialnym, zakres tego egzaminu, tryb postępowania komisji egzaminacyjnej. Ukształtowano także skład komisji egzaminacyjnej w sposób nie zapewniający wystarczającego udziału w tym egzaminie przedstawicielom samorządu zawodowego – uważają przedstawiciele samorządu notarialnego. Ich zdaniem wymóg odpowiedniego udziału winien być rozumiany jako gwarancja uczestniczenia w działaniach merytorycznych związanych z określeniem zakresu egzaminu notarialnego, a ponadto w sprawdzeniu umiejętności zawodowych, predysponujących do wykonywania zawodu notariusza. Sprawowanie przez samorząd zawodowy notariuszy określonych konstytucyjnie funkcji wymaga ponadto uczestnictwa przedstawicieli samorządu w postępowaniu odwoławczym po przeprowadzeniu egzaminu notarialnego – podkreśla Krajowa Rada Notarialna.

Po przeprowadzeniu rozprawy Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:

- art. 12 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie w brzmieniu nadanym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw jest zgodny z art. 17 ust. 1 Konstytucji.
- art. 12 § 2 pkt 2-4 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, w brzmieniu nadanym przez art. 3 pkt 3 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji.
- art. 12 § 3 w związku z art. 12 § 2 pkt 2 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, w brzmieniu nadanym przez art. 3 pkt 3 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji.
- art. 74 § 1 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, w brzmieniu nadanym przez art. 3 pkt 19 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw, w związku z art. 71b § 1 i art. 71f § 1-3 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, dodanymi przez art. 3 pkt 16 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw, jest zgodny z art. 17 ust. 1 Konstytucji.
- art. 74 § 2 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, w brzmieniu nadanym przez art. 3 pkt 19 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw, w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 12 § 2 pkt 2-4 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji.
- art. 74 § 6 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, w brzmieniu nadanym przez art. 3 pkt 19 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw, w zakresie, w jakim pomija udział samorządu notarialnego w ustalaniu zestawu pytań i tematów egzaminu notarialnego, sporządzanego w każdym roku przez Ministra Sprawiedliwości, jest niezgodny z art. 17 ust. 1 Konstytucji.

Jeśli chodzi o przepis, który dopuszcza do złożenia egzaminu notarialnego bez odbycia aplikacji, Trybunał uznał go za sprzeczny z wymogiem dostatecznej określoności prawa. Brak jest dostatecznej precyzji w wyodrębnieniu osób "zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa" przez wymagany okres co najmniej pięciu lat. Sformułowanie "stanowisk związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa" nie precyzuje rodzaju stanowiska ze złożonymi procesami "tworzenia" oraz "stosowania" prawa. Określenie to nie wskazuje, czy chodzi o udział merytoryczny tak wskazanych osób w "tworzeniu" lub "stosowaniu" prawa, czy także o zatrudnienie na stanowiskach nie wymagających umiejętności prawniczych.. Określenie dotyczące "wykonywania usług polegających na tworzeniu prawa" nie ma realnego odpowiednika w obowiązującym systemie prawnym RP – stwierdził Trybunał. Wprowadzenie tego określenia jest zatem przejawem niestaranności językowej ustawodawcy. Równie nieokreślone i mylące jest pojęcie "usług świadczonych na podstawie umów, do których stosuje się przepisy o zleceniu, polegających na stosowaniu prawa". Wobec nieokreśloności i wynikającej stąd wieloznaczności przepis ustawy - Prawo o notariacie, w brzmieniu znowelizowanym, nie spełnia wymogów poprawnej legislacji – orzekł Trybunał.

Jeśli zaś chodzi o przepis znowelizowanej ustawy dający upoważnienie ministrowi sprawiedliwości - na zasadzie wyłączności - do sporządzenia zestawu pytań i tematów na potrzeby egzaminu notarialnego, Trybunał również uznał go za niezgodny z konstytucją. Trybunał stwierdził, że brak wymogu współdziałania w określeniu zakresu zestawu pytań i tematów do egzaminu notarialnego, sporządzanego przez Ministra Sprawiedliwości, z samorządem notarialnym odpowiedzialnym za prowadzenie aplikacji notarialnej uniemożliwił temu samorządowi sprawowanie pieczy nad weryfikacją przygotowania zawodowego do wykonywania zawodu notariusza.
Wyrok jest ostateczny (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 marca 2008 r., sygn. akt K 4/07).