Z okazji przypadającego 22 lutego Międzynarodowego Dnia Praw Ofiar Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw przygotowała projekt ustawy o państwowej kompensacie dla ofiar umyślnych czynów zabronionych popełnionych z użyciem przemocy.
Aleksandra Partyk: Kompensata państwowa, czym właściwie jest i jaki cel powinna spełniać?
Martyna Wilbrandt-Gotowicz: Kompensata państwowa jest świadczeniem pieniężnym finansowanym z budżetu państwa, które powinno służyć wsparciu ofiar czynów zabronionych popełnionych z użyciem przemocy. Jej podstawowym celem jest wspomożenie ofiary w przezwyciężeniu negatywnych skutków płynących bezpośrednio z przestępstwa, tj. wiktymizacji pierwotnej. Dotyczy sytuacji, w których ofiara poniosła uszczerbek na życiu lub zdrowiu, a nie może uzyskać adekwatnego wsparcia finansowego z innego źródła, w tym od sprawcy. Kompensata powinna służyć pokryciu utraconych wskutek czynu zabronionego zarobków lub innych środków utrzymania, kosztów związanych z leczeniem i rehabilitacją czy pogrzebem. Szczególne znaczenie ma przy tym pomoc doraźna, bezpośrednio po popełnieniu czynu zabronionego, która powinna być uzyskiwana na uproszczonych zasadach.
Dla kogo jest ono przyznawane?
Świadczenie to może być przyznane pokrzywdzony bezpośredniej bądź pośredniej. W świetle przepisów obowiązującej ustawy z 7.07.2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych, osobą uprawnioną jest ofiara, która doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, trwających dłużej niż 7 dni. Osobą uprawnioną może być także osoba najbliższa ofierze, która poniosła śmierć, a za taką ustawodawca uznaje małżonka lub osobę pozostającą z ofiarą we wspólnym pożyciu, wstępnego lub zstępnego ofiary oraz osobę pozostającą z ofiarą w stosunku przysposobienia. Kompensatę można przyznać, jeżeli czyn zabroniony został popełniony na terytorium RP na szkodę osoby mającej miejsce stałego pobytu na tym terytorium lub na terytorium innego państwa członkowskiego UE.
Cena promocyjna: 94.06 zł
|Cena regularna: 99 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 74.26 zł
W jakiej wysokości przyznaje się kompensatę?
Kompensata aktualnie nie może przekroczyć 25 000 zł, a gdy ofiara poniosła śmierć - kwoty 60 000 zł. Jak wynika z informacji pokontrolnej NIK z 2018 r. kompensaty o łącznej wartości ok. 200 tys. zł otrzymuje jedynie ok. 30 osób rocznie, podczas gdy założeniem ustawy o kompensacie była wypłata w skali roku kompensat o łącznej wartości ok. 70 mln zł na rzecz ok. 12 tys. osób, tj. 10 proc. pokrzywdzonych przestępstwami uprawniającymi do tego świadczenia. Sytuacja nie zmieniła się istotnie w ostatnich latach, a nieliczne kompensaty przyznawane są zazwyczaj w wysokości kilku tysięcy złotych.
Czytaj: Kompensata dla pokrzywdzonych przestępstwem nie działa>>
Czy pokrzywdzeni mogą bez przeszkód uzyskać informacje o trybie dochodzenia kompensaty?
Niestety nie. I jest to jedna z głównych, choć nie jedyna, przyczyna nierozpowszechnienia tej instytucji. Niewielki odsetek osób dotkniętych bezpośrednio lub pośrednio czynem zabronionym ma świadomość jej istnienia, jeszcze mniej decyduje się na wystąpienie na drogę sądową w celu dochodzenia kompensaty. W aktualnym stanie prawnym organem orzekającym jest sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce stałego pobytu osoby uprawnionej, a rozstrzygnięcie następuje z zastosowaniem przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w trybie postępowania nieprocesowego. Co prawda od stycznia 2016 r. w celu zabezpieczenia roszczeń o przyznanie kompensaty, w części na pokrycie niezbędnych kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu, możliwe jest odpowiednie stosowanie art. 753 k.p.c., dotyczącego zabezpieczenia nowacyjnego, jednak złożoność tej regulacji oraz brak odesłania w ustawie o kompensacie sprawia, iż opcja tzw. „zaliczki” jest praktycznie niewykorzystywana.
Zobacz wzór dokumentu w LEX: Wniosek o przyznanie kompensaty dla ofiary przestępstwa umyślnego > >
Zgodnie z art. 8 ust. 4 ustawy wniosek o kompensatę może pochodzić od prokuratora. Czy prokuratorzy chętnie korzystają z tego uprawnienia?
Nie. Aktywność prokuratora w tym zakresie jest problematyczna, co wynika z wielości ról, które pełni. Może być wnioskodawcą i jest obligatoryjnym uczestnikiem postępowania. Ponadto prokurator wzywa osobę do zwrotu kompensaty przyznanej z naruszeniem przepisów ustawy i wytacza przeciwko niej powództwo, występuje również z powództwem dotyczącym roszczenia zwrotnego do sprawcy oraz pełni funkcje organu pomocniczego w rozumieniu dyrektywy Rady 2004/80/WE z 29.04.2004 r. odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw. Ta wielość ról - reprezentanta Skarbu Państwa, prokuratury, rzecznika ofiary, organu pomocniczego – nie sprzyja inicjowaniu postępowania o przyznanie kompensaty i jest przedmiotem krytyki.
Jak zatem ocenia Pani obecny stan prawny?
System kompensaty jest nieefektywny i wymaga gruntownej zmiany. Nie realizuje w adekwatnym zakresie standardów konstytucyjnych, w szczególności zasady demokratycznego państwa prawnego, jak również wymogów wynikających z dyrektywy 2004/80, m.in. nie gwarantuje sprawiedliwej i odpowiedniej kompensaty dla ofiar ani warunku ograniczenia do minimum formalności administracyjnych wymaganych od wnioskującego czy zapewnienia dostępu do informacji o tej instytucji dla potencjalnych wnioskujących, w tym w sytuacjach transgranicznych. Dotychczas obowiązujące przepisy są tak rygorystyczne, że nie zapewniają realnego, łatwo dostępnego i odpowiednio wykorzystywanego środka kompensującego dla ofiar. Procedura uzyskania kompensaty przed sądem powszechnym jest wysoce sformalizowana, długotrwała, uciążliwa dla wnioskującego i wtórnie wiktymizująca. W lepszej sytuacji stawia osoby bardziej majętne, które mogą sobie pozwolić na sfinansowanie z własnych środków nierefundowanych kosztów leczenia i rehabilitacji, a następnie wnioskować o ich zwrot w ramach kompensaty niż osoby pozbawione takich możliwości.
Jakich potrzeba zmian legislacyjnych w tym obszarze?
Z powodu fundamentalnych wad obowiązującej regulacji postulowana jest całkowita zmiana modelu normatywnego przyznawania kompensaty poprzez odejście od drogi cywilnoprawnej na rzecz mniej sformalizowanej, szybszej i bardziej dostępnej dla pokrzywdzonych procedury administracyjnej. Podejmowanie rozstrzygnięć w tym przedmiocie w formie decyzji administracyjnej ze stosowaniem Kodeksu postępowania administracyjnego i potencjalną kontrolą sądowoadministracyjną, motywowane jest względami prakseologicznymi i gwarancyjnymi dla uczestników postępowań. Za takim zaprojektowaniem trybu udzielania kompensaty przemawia również sam przedmiot sprawy jakim jest udzielenie świadczenia publicznoprawnego kompensującego ofierze negatywne skutki czynu zabronionego. Chodzi zatem o reaktywowanie tej instytucji prawnej i przywrócenie jej dostępności ofiarom, co przyświecało pracom członków zespołu powołanego przez Fundację Pomocy Ofiarom Przestępstw, który opracował wstępny projekt nowej ustawy o państwowej kompensacie dla ofiar umyślnych czynów zabronionych popełnionych z użyciem przemocy.
Czytaj w LEX: Uwagi na temat charakteru prawnego państwowej kompensaty dla ofiar przestępstw > >
Co poza zmianą procedury powinno ulec zmianie, aby pokrzywdzeni mogli łatwiej uzyskać to świadczenie?
Po pierwsze, konieczna jest zmiana podejścia i uznanie, że kompensata jest prawem ofiary, a interwencja państwa przez kompensowanie przez całe społeczeństwo niektórych obywateli doznających uszczerbku wynikającego z przestępstwa i jego skutków odpowiada teorii sprawiedliwości i solidarności społecznej i właściwa winna być demokratycznemu państwu prawnemu. Postulować należy rychłe podpisanie i ratyfikowanie przez Polskę europejskiej Konwencji o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy z 24.11.1983 r. oraz poprawne wdrożenie wymogów dyrektywy 2004/80 w sytuacjach transgranicznych. Pożądane są kampanie społeczne na temat praw osób dotkniętych czynami zabronionymi z użyciem przemocy. Nowa regulacja powinna zapewnić prawo do kompensaty za czyny popełnione na terytorium RP osobom mającym miejsce zamieszkania lub pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub terytorium innego państwa członkowskiego UE, niezależnie od obywatelstwa.
Cena promocyjna: 94.06 zł
|Cena regularna: 99 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 74.26 zł
A co z sytuacją pokrzywdzonych?
Po drugie, regulacja powinna odzwierciedlać zindywidualizowane potrzeby i sytuację pokrzywdzonych. Proponowane jest stworzenie kompleksowego mechanizmu kompensacyjnego opartego na 3 typach świadczenia: kompensaty podstawowej (przyznawanej po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego, na pokrycie utraconych środków utrzymania oraz kosztów związanych m.in. z opieką zdrowotną, opieką ortopedyczną, rehabilitacją i fizjoterapią czy przekwalifikowaniem zawodowym, pozostających w bezpośrednim związku ze skutkami czynu zabronionego, oraz w związku z doznanym uszczerbkiem), kompensaty wstępnej (przyznawanej niezwłocznie w postępowaniu uproszczonym, na pokrycie utraconych środków utrzymania oraz bieżących, uprawdopodobnionych, niezbędnych wydatków) oraz kompensaty uzupełniającej (w sytuacji, gdy te utracone środki, koszty lub uszczerbek zwiększyły się w określonym czasie po wydaniu ostatecznej decyzji w sprawie o przyznanie kompensaty wstępnej lub podstawowej).
Po trzecie, należy zwiększyć dostępność informacyjną oraz zmniejszyć formalne bariery dostępu do organu orzekającego. Organem tym mógłby być (w ramach zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat ze środków budżetu państwa) np. starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby uprawnionej. Postępowanie powinno być wszczynane na wniosek osoby uprawnionej lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (wyjątkowo ze względu na stan zdrowia ofiary bezpośredniej także w następstwie wniosku członka najbliższej rodziny lub domownika ofiary bezpośredniej, będącego jej opiekunem). Należałoby rozpowszechnić fakultatywny formularz wniosku. Potencjalnym nadużyciom mógłby natomiast zapobiegać mechanizm decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia.
Czytaj także w LEX: Praktyka przyznawania świadczeń na podstawie ustawy z 7.07.2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw > >
Czy na tym tle w innych krajach europejskich model uzyskiwania kompensaty jest analogiczny jak w prawie polskim?
Poza Polską i specyficznymi rozwiązaniami quasi-sądowymi we Francji i Irlandii, jedynie w Rumunii w sprawach kompensat dla ofiar przestępstw orzekają sądy powszechne. W większości krajów europejskich przeważa administracyjny model orzekania w sprawach kompensat, choć charakter organów orzekających jest różny (rządowy lub samorządowy, centralny bądź terenowy). Powyższe dodatkowo przemawia za poszukiwaniem optymalnego modelu normatywnego postępowania w sprawach kompensaty dla ofiar czynów zabronionych.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
