ETPC zajmie się dostępem do adwokata w Polsce, a w Senacie adwokacka propozycja zmian

Europejski Trybunał Praw Człowieka będzie rozpatrywał skargę Polaka, który został zatrzymany w związku z zabójstwem. Adwokat mężczyzny uczestniczył dopiero w przesłuchaniu w prokuraturze, a wcześniej policjanci "rozpytali" nieformalnie jego klienta. I pozyskali informacje niezbędne dla jego obrony. Tymczasem NRA chce by dostęp do adwokata był od samego początku.

Petycja w tej sprawie została skierowana już do Senatu. Jej autorem, podobnie jak i samego projektu zmian w kodeksie postępowania karnego, jest adwokat Przemysław Rosati, nowy prezes Naczelnej Rady Adwokackiej. Chodzi o zmianę art.  245.  dotyczącego praw osoby zatrzymanej. Obecnie zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nimi rozmowę; w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny.

Czytaj: Adwokat od pierwszej czynności procesowej? NRA chce zmian w prawie>>
 

Czynności procesowe lub dowodowe? Konieczny adwokat lub radca 

Propozycja zakłada dopisanie do art. 245 dwóch paragrafów - 4 i 5. Zgodnie z par. 5  czynności procesowe lub dowodowe z udziałem zatrzymanego należy wykonać z udziałem adwokata lub radcy prawnego, w tym ustanowionego z urzędu. Z kolei zgodnie z par. 4 jeżeli zatrzymany chciałby skorzystać z kontaktu z adwokatem lub radcą, lub z jego udziałem mają być wykonywane czynności, a nie ma adwokata lub radcy prawnego ustanowionego z wyboru, przed przystąpieniem do czynności procesowych z jego udziałem należy wyznaczyć adwokata lub radcę z urzędu. 

Zgodnie z projektem, wyznaczyć adwokata lub radcę prawnego będzie mógł prezes lub referendarz sądowy sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy.

W uzasadnieniu wskazano, że takie zmiany będą realizować uprawnienie zatrzymanego wynikające z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania, a także z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności.

- Zauważyć należy, że wielokrotnie sposób przeprowadzenia czynności procesowych już na tak wstępnym etapie, bez zapewnienia rzeczywistego i realnego prawa do obrony, rzutuje na sytuację procesową zatrzymanego, następnie podejrzanego i oskarżonego w toku dalszego toczącego się postępowania karnego z udziałem tej osoby. Dodać należy, co nie wymaga szerszego wyjaśnienia, że sytuacja osoby zatrzymanej (czasowo pozbawionej wolności) jest szczególna, nie tylko w aspekcie procesowym, ale także w płaszczyźnie jej kondycji psychicznej i realizowanego przez nią sposobu postępowania w takim położeniu - wskazano w uzasadnieniu. Dodając, że w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, osoba podejrzana jest podmiotem, któremu przysługuje prawo do obrony zagwarantowane w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP. 

- Trybunał Konstytucyjny w ślad za poglądami Sądu Najwyższego uznał, że „nie formalne postawienie zarzutu popełnienia przestępstwa, lecz już pierwsza czynność organów procesowych skierowana na ściganie określonej osoby czyni ją podmiotem prawa do obrony” - dodano.

ETPC oceni dostęp do adwokata w Polsce 

Z kolei w skardze do ETPC podniesiono, że istotne ustalenia w sprawie skarżącego, niezbędne dla jego obrony, zostały poczynione na podstawie wyjaśnień, które miały miejsce bez obecności adwokata. Trybunał zwrócił się więc do polskiego rządu z pytaniami: czy skarżący był w stanie bronić się zgodnie z wymogami artykułu 6 ust. 3 lit. c) Konwencji o ochronie praw człowieka. Zgodnie z nim: każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez
siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. 

Helsińska Fundacja Praw Człowieka złożyła w tej sprawie opinię przyjaciela sądu. Wskazuje w niej, że dostęp do adwokata lub radcy prawnego jest niezwykle istotny dla zagwarantowania rzetelności procesu. - Nie ulega bowiem wątpliwości, że niezwłoczny dostęp do pomocy prawnej na jak najwcześniejszym etapie postępowania karnego, może przyczynić się do zniwelowania błędów procesowych, które mogą mieć wpływ na końcowe orzeczenia, jak również zabezpieczyć przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem - dodano. 

Fundacja wskazała również, że pomimo gwarancyjnego brzmienia wielu przepisów kodeksu postępowania karnego, problem w zakresie dostępu do adwokata lub radcy prawnego w Polsce, a także nieadekwatnego informowania zatrzymanych o tym prawie, był wielokrotnie dostrzegany przez organy międzynarodowe funkcjonujące zarówno w ramach struktur Rady Europy, jak i Organizacji Narodowych Zjednoczonych. 

- Na potrzebę zapewnienia dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki, a także zagwarantowania  poufności kontaktów z adwokatem, wskazał Komitet Praw Człowieka ONZ w listopadzie 2016 r. Komitet zalecił Polsce zapewnienie wszystkim zatrzymanym, w tym nieletnim, by mieli oni swobodny, szybki i odpowiedni dostęp do wybranego przez siebie adwokata lub bezpłatnej pomocy prawnej od samego początku zatrzymania, a wszelka komunikacja między obrońcą a oskarżonym była poufna. Komitet przeciwko Torturom ONZ w raporcie z 2019 r. podniósł natomiast, że osoby zatrzymane nadal nie mają dostępu do adwokata lub radcy prawnego przed pierwszym przesłuchaniem, a także, że prokurator może zdecydować o tym, że podejrzany będzie przesłuchiwany bez udziału swojego obrońcy - przypomina. 

Również na początku 2020 Podkomitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu wskazał, że jest jest zaniepokojony faktem, że wiele osób zatrzymanych, z którymi rozmawiała delegacja nie miało możliwości skonsultowania się z adwokatem, szczególnie na pierwszym etapie postępowania. Podkreślił brak odpowiedniego systemu pomocy prawnej dla tych, których nie stać na prywatnie wynajętego adwokata. 

Czytaj: Aresztowany powinien mieć stały kontakt z obrońcą - adwokatura proponuje zmiany>>
 

Niezbędne dalsze drogowskazy od ETPC

W ocenie HFPC obecny system dostępu do obrońców w Polsce napotyka szereg poważnych niedociągnięć, które podważają skuteczność prawa do obrony w procesach karnych. 

- Przeszkody - natury praktycznej i prawnej - mogą prowadzić do sytuacji, w której prawo do adwokata w konkretnej sprawie będzie iluzoryczne. To sprawia, że orzeczenie wydane przez Trybunał będzie miało szczególne znaczenie dla systemu gwarancji procesowych w Polsce i ich skutecznej realizacji w praktyce - dodano. 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.