1. Wprowadzenie
W ramach norm regulujących zachowanie uczestników postępowania karnego skarbowego podstawową formę przebiegu procesu karnego skarbowego stanowi postępowanie zwyczajne. Postępowanie to nie ma jednak charakteru uniwersalnego. Zasięg postępowania zwyczajnego rozciąga się w zasadzie wyłącznie na przestępstwa skarbowe. Ustawodawca uznał jednak, iż zasady szybkości i ekonomiki postępowania przemawiają za rezygnacją z czasochłonnego i kosztownego postępowania zwyczajnego w sprawach, które z uwagi na swój charakter nie wymagają zachowania szczególnych wymogów formalnych w zakresie prowadzenia postępowania karnego skarbowego. Ograniczenia formalizmu postępowania nakazowego wynikają z wprowadzonego przez ustawodawcę uregulowania tego postępowania szczególnego poprzez odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym, jeżeli przepisy regulujące tryb nakazowy nie stanowią inaczej (art. 500 § 2 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Należy zauważyć, iż swoiste reguły postępowania nakazowego odnoszą się wyłącznie do postępowania sądowego, jednakże na zastosowanie tego trybu postępowania ma wpływ przede wszystkim forma, w jakiej prowadzone było postępowanie przygotowawcze. Podkreślenia wymaga, iż zasadniczą cechą postępowania nakazowego jest orzekanie przez sąd o odpowiedzialności karnej skarbowej sprawcy czynu zabronionego na posiedzeniu, które odbywa się bez udziału stron tego postępowania.
2. Zakres spraw objętych postępowaniem nakazowym
Tryb postępowania nakazowego jest właściwy zarówno dla przestępstw, jak i wykroczeń skarbowych. Procedowanie w trybie postępowania nakazowego może mieć jednak miejsce wyłącznie w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym. Nie ulega zatem wątpliwości, iż orzekanie w trybie postępowania nakazowego będzie możliwe w każdej sprawie, której przedmiotem jest wykroczenie skarbowe. Zgodnie bowiem z art. 117 § 1 k.k.s. orzekanie w sprawach o wykroczenia skarbowe następuje wyłącznie w postępowaniu nakazowym lub uproszczonym. Nieco inaczej sprawa wygląda w odniesieniu do przestępstw skarbowych, w stosunku do których należy poczynić pewne zastrzeżenia. Sprawa o przestępstwo skarbowe może być rozpoznana w trybie postępowania nakazowego, jeżeli równocześnie podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym (art. 500 k.p.k.1 w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). W tym miejscu należy wskazać, iż postępowanie nakazowe jest postępowaniem o tyle tylko fakultatywnym, iż o jego zastosowaniu decyduje prezes sądu, kierując sprawę na posiedzenie celem wydania wyroku nakazowego (art. 339 § 3 pkt 7 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.), a następnie sąd, wydając na posiedzeniu wyrok nakazowy, jeżeli na podstawie zebranych dowodów okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości (art. 500 § 4 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.).
3. Przesłanki postępowania nakazowego
Przesłanki postępowania nakazowego – podobnie jak przesłanki innych trybów szczególnych postępowania w sprawach karnych skarbowych – należy podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupę przesłanek stanowią przesłanki ogólne, których wystąpienie warunkuje zajście procesu karnego skarbowego. Zatem, aby uczynić określonej osobie zarzut popełnienia penalizowanego czynu, należy stwierdzić, iż zachowanie tej osoby nosi cechy bezprawności, tzn. narusza nakaz lub zakaz zawarty w normie prawnej, w tym przypadku w normie karnej skarbowej. Ów normatywny nakaz lub zakaz winien być obwarowany sankcją penalną (karą). Nadto, co niezwykle istotne, zachowanie sprawcy musi spełniać przesłankę zawinienia. Nie może odpowiadać w procesie karnym skarbowym ten, kto popełnia czyn zabroniony nie ukończywszy 17 lat lub gdy znikoma społeczna szkodliwość czynu wyłącza jego kwalifikację nawet jako wykroczenia skarbowego (art. 1 k.k.s. w zw. z art. 5 § 1 k.k.s.)2. Dopiero istnienie przesłanek pozytywnych ogólnych oraz brak przesłanek wyłączających bezprawność czynu lub winę sprawcy (np. niepoczytalność sprawcy) pozwalają na ocenę występowania w danym stanie faktycznym przesłanek szczególnych, stanowiących podstawę postępowania nakazowego. W świetle regulacji zawartej w art. 500 i 501 k.p.k. (w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.) oraz w art. 171 i 172 k.k.s. przesłanki te można uszeregować w dwóch grupach, a mianowicie jako:
1) przesłanki pozytywne, a więc konieczne, by postępowanie mogło być prowadzone w trybie postępowania nakazowego, oraz
2) przesłanki negatywne, a więc których wystąpienie unicestwia możliwość rozstrzygania sprawy o wykroczenia i przestępstwa skarbowe w tym trybie3.
3.1. Przesłanki pozytywne warunkujące postępowanie nakazowe
Podstawowe warunki orzekania w trybie postępowania nakazowego dyktuje art. 500 § 1 i 3 k.p.k. oraz art. 172 § 1 k.k.s. Postępowanie nakazowe jest zatem dopuszczalne, gdy:
1) sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym;
W odniesieniu do wykroczeń skarbowych należy zauważyć, iż postępowanie uproszczone jest tu jedną z podstawowych form orzekania o odpowiedzialności karnej (por. art. 117 § 1 pkt 3 k.k.s.). Nieco inaczej przedstawia się sprawa w zakresie przestępstw skarbowych, albowiem w tym przypadku możliwe jest również orzekanie w trybie postępowania zwyczajnego, jeżeli postępowanie przygotowawcze prowadzone było w formie śledztwa (por. art. 117 § 2 k.k.s.).
Aby w pełni wyjaśnić omawianą przesłankę pozytywną postępowania nakazowego, nie sposób pominąć chociażby nakreślenia przesłanek postępowania uproszczonego. W tym miejscu należy wskazać, iż podstawowym warunkiem dopuszczalności postępowania uproszczonego jest przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w formie legalnego dochodzenia4. Nie ma tu zatem znaczenia kwalifikacja prawna czynu, a jedynie prawna dopuszczalność dochodzenia jako formy postępowania przygotowawczego w sprawie o czyn zabroniony jako przestępstwo bądź wykroczenie karne skarbowe oraz faktyczne przeprowadzenie przez organy postępowania przygotowawczego postępowania w tej formie. Jak podkreśla się w doktrynie5, o realizacji warunku rzeczywistego przeprowadzenia dochodzenia w sprawie decyduje zakończenie postępowania przygotowawczego w tej formie. A contrario więc zakończenie postępowania przygotowawczego w formie śledztwa (chociażby nawet od początku było ono prowadzone w formie dochodzenia) wyklucza zastosowanie w sprawie postępowania uproszczonego, a w konsekwencji postępowania nakazowego.
W tym miejscu należy podkreślić, iż w sprawach o wykroczenia skarbowe dochodzenie jest jedyną formą postępowania przygotowawczego, natomiast w sprawach o przestępstwa skarbowe dochodzenie jest dopuszczalne, gdy w sprawie nie istnieją przesłanki do obligatoryjnego zainaugurowania i prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie śledztwa, jak również gdy ze względu na wagę lub zawiłość sprawy nie zdecydowano się na prowadzenie postępowania przygotowawczego w tej bardziej sformalizowanej formie. Podkreślenia wymaga, iż jedynie sama prawna dopuszczalność prowadzenia dochodzenia w sprawach o przestępstwa skarbowe nie przesądza o możliwości zastosowania przez sąd trybu postępowania uproszczonego. Dopiero bowiem prawna dopuszczalność w połączeniu z faktycznym przeprowadzaniem w danej sprawie dochodzenia warunkuje zastosowanie w postępowaniu przed sądem przepisów o postępowaniu uproszczonym6.
2) w świetle zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego okoliczności czynu i wina sprawcy nie budzą wątpliwości, a przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne (art. 500 § 1 i 3 k.p.k.);
3) wystarczającą reakcją na czyn zabroniony będzie kara i środek karny dopuszczalny do orzeczenia w drodze nakazu karnego.
W ramach norm regulujących zachowanie uczestników postępowania karnego skarbowego podstawową formę przebiegu procesu karnego skarbowego stanowi postępowanie zwyczajne. Postępowanie to nie ma jednak charakteru uniwersalnego. Zasięg postępowania zwyczajnego rozciąga się w zasadzie wyłącznie na przestępstwa skarbowe. Ustawodawca uznał jednak, iż zasady szybkości i ekonomiki postępowania przemawiają za rezygnacją z czasochłonnego i kosztownego postępowania zwyczajnego w sprawach, które z uwagi na swój charakter nie wymagają zachowania szczególnych wymogów formalnych w zakresie prowadzenia postępowania karnego skarbowego. Ograniczenia formalizmu postępowania nakazowego wynikają z wprowadzonego przez ustawodawcę uregulowania tego postępowania szczególnego poprzez odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym, jeżeli przepisy regulujące tryb nakazowy nie stanowią inaczej (art. 500 § 2 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Należy zauważyć, iż swoiste reguły postępowania nakazowego odnoszą się wyłącznie do postępowania sądowego, jednakże na zastosowanie tego trybu postępowania ma wpływ przede wszystkim forma, w jakiej prowadzone było postępowanie przygotowawcze. Podkreślenia wymaga, iż zasadniczą cechą postępowania nakazowego jest orzekanie przez sąd o odpowiedzialności karnej skarbowej sprawcy czynu zabronionego na posiedzeniu, które odbywa się bez udziału stron tego postępowania.
2. Zakres spraw objętych postępowaniem nakazowym
Tryb postępowania nakazowego jest właściwy zarówno dla przestępstw, jak i wykroczeń skarbowych. Procedowanie w trybie postępowania nakazowego może mieć jednak miejsce wyłącznie w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym. Nie ulega zatem wątpliwości, iż orzekanie w trybie postępowania nakazowego będzie możliwe w każdej sprawie, której przedmiotem jest wykroczenie skarbowe. Zgodnie bowiem z art. 117 § 1 k.k.s. orzekanie w sprawach o wykroczenia skarbowe następuje wyłącznie w postępowaniu nakazowym lub uproszczonym. Nieco inaczej sprawa wygląda w odniesieniu do przestępstw skarbowych, w stosunku do których należy poczynić pewne zastrzeżenia. Sprawa o przestępstwo skarbowe może być rozpoznana w trybie postępowania nakazowego, jeżeli równocześnie podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym (art. 500 k.p.k.1 w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). W tym miejscu należy wskazać, iż postępowanie nakazowe jest postępowaniem o tyle tylko fakultatywnym, iż o jego zastosowaniu decyduje prezes sądu, kierując sprawę na posiedzenie celem wydania wyroku nakazowego (art. 339 § 3 pkt 7 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.), a następnie sąd, wydając na posiedzeniu wyrok nakazowy, jeżeli na podstawie zebranych dowodów okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości (art. 500 § 4 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.).
3. Przesłanki postępowania nakazowego
Przesłanki postępowania nakazowego – podobnie jak przesłanki innych trybów szczególnych postępowania w sprawach karnych skarbowych – należy podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupę przesłanek stanowią przesłanki ogólne, których wystąpienie warunkuje zajście procesu karnego skarbowego. Zatem, aby uczynić określonej osobie zarzut popełnienia penalizowanego czynu, należy stwierdzić, iż zachowanie tej osoby nosi cechy bezprawności, tzn. narusza nakaz lub zakaz zawarty w normie prawnej, w tym przypadku w normie karnej skarbowej. Ów normatywny nakaz lub zakaz winien być obwarowany sankcją penalną (karą). Nadto, co niezwykle istotne, zachowanie sprawcy musi spełniać przesłankę zawinienia. Nie może odpowiadać w procesie karnym skarbowym ten, kto popełnia czyn zabroniony nie ukończywszy 17 lat lub gdy znikoma społeczna szkodliwość czynu wyłącza jego kwalifikację nawet jako wykroczenia skarbowego (art. 1 k.k.s. w zw. z art. 5 § 1 k.k.s.)2. Dopiero istnienie przesłanek pozytywnych ogólnych oraz brak przesłanek wyłączających bezprawność czynu lub winę sprawcy (np. niepoczytalność sprawcy) pozwalają na ocenę występowania w danym stanie faktycznym przesłanek szczególnych, stanowiących podstawę postępowania nakazowego. W świetle regulacji zawartej w art. 500 i 501 k.p.k. (w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.) oraz w art. 171 i 172 k.k.s. przesłanki te można uszeregować w dwóch grupach, a mianowicie jako:
1) przesłanki pozytywne, a więc konieczne, by postępowanie mogło być prowadzone w trybie postępowania nakazowego, oraz
2) przesłanki negatywne, a więc których wystąpienie unicestwia możliwość rozstrzygania sprawy o wykroczenia i przestępstwa skarbowe w tym trybie3.
3.1. Przesłanki pozytywne warunkujące postępowanie nakazowe
Podstawowe warunki orzekania w trybie postępowania nakazowego dyktuje art. 500 § 1 i 3 k.p.k. oraz art. 172 § 1 k.k.s. Postępowanie nakazowe jest zatem dopuszczalne, gdy:
1) sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym;
W odniesieniu do wykroczeń skarbowych należy zauważyć, iż postępowanie uproszczone jest tu jedną z podstawowych form orzekania o odpowiedzialności karnej (por. art. 117 § 1 pkt 3 k.k.s.). Nieco inaczej przedstawia się sprawa w zakresie przestępstw skarbowych, albowiem w tym przypadku możliwe jest również orzekanie w trybie postępowania zwyczajnego, jeżeli postępowanie przygotowawcze prowadzone było w formie śledztwa (por. art. 117 § 2 k.k.s.).
Aby w pełni wyjaśnić omawianą przesłankę pozytywną postępowania nakazowego, nie sposób pominąć chociażby nakreślenia przesłanek postępowania uproszczonego. W tym miejscu należy wskazać, iż podstawowym warunkiem dopuszczalności postępowania uproszczonego jest przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w formie legalnego dochodzenia4. Nie ma tu zatem znaczenia kwalifikacja prawna czynu, a jedynie prawna dopuszczalność dochodzenia jako formy postępowania przygotowawczego w sprawie o czyn zabroniony jako przestępstwo bądź wykroczenie karne skarbowe oraz faktyczne przeprowadzenie przez organy postępowania przygotowawczego postępowania w tej formie. Jak podkreśla się w doktrynie5, o realizacji warunku rzeczywistego przeprowadzenia dochodzenia w sprawie decyduje zakończenie postępowania przygotowawczego w tej formie. A contrario więc zakończenie postępowania przygotowawczego w formie śledztwa (chociażby nawet od początku było ono prowadzone w formie dochodzenia) wyklucza zastosowanie w sprawie postępowania uproszczonego, a w konsekwencji postępowania nakazowego.
W tym miejscu należy podkreślić, iż w sprawach o wykroczenia skarbowe dochodzenie jest jedyną formą postępowania przygotowawczego, natomiast w sprawach o przestępstwa skarbowe dochodzenie jest dopuszczalne, gdy w sprawie nie istnieją przesłanki do obligatoryjnego zainaugurowania i prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie śledztwa, jak również gdy ze względu na wagę lub zawiłość sprawy nie zdecydowano się na prowadzenie postępowania przygotowawczego w tej bardziej sformalizowanej formie. Podkreślenia wymaga, iż jedynie sama prawna dopuszczalność prowadzenia dochodzenia w sprawach o przestępstwa skarbowe nie przesądza o możliwości zastosowania przez sąd trybu postępowania uproszczonego. Dopiero bowiem prawna dopuszczalność w połączeniu z faktycznym przeprowadzaniem w danej sprawie dochodzenia warunkuje zastosowanie w postępowaniu przed sądem przepisów o postępowaniu uproszczonym6.
2) w świetle zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego okoliczności czynu i wina sprawcy nie budzą wątpliwości, a przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne (art. 500 § 1 i 3 k.p.k.);
3) wystarczającą reakcją na czyn zabroniony będzie kara i środek karny dopuszczalny do orzeczenia w drodze nakazu karnego.