W art. 27 ust. 1 ustawy o PIT określono sposób obliczania należnego podatku dochodowego oraz kwotę wolną od podatku. Kwota ta została określona w sposób pośredni poprzez wskazanie kwoty, którą odlicza się od podatku należnego. Kwota zmniejszająca podatek ustalona w obecnie obowiązującej treści art. 27 ust. 1 ustawy wynosi 556 zł 02 gr, Zatem dochód niepodlegający opodatkowaniu wynosi obecnie - po zaokrągleniu - 3 091 zł. Należy też podkreślić, że ustawa o PIT nie przewiduje trybu waloryzacji wskazanej kwoty.

Projektowana nowelizacja ma na celu realizację wyroku TK z 28 października 2015 r. (sygn. akt K 21/14), w którym Trybunał orzekł, że art. 27 ust. 1 ustawy o PIT w zakresie, w jakim nie przewiduje mechanizmu korygowania kwoty zmniejszającej podatek, gwarantującego co najmniej minimum egzystencji, jest niezgodny z art. 2 i art. 84 Konstytucji i traci we wskazanym zakresie moc obowiązującą z dniem 30 listopada 2016 r.

Z danych Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych wynika, że w 2014 r. dla jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego wartość minimum socjalnego wyniosła 1 070 zł 99 gr (w skali roku jest to kwota 12 851 zł 88 gr), natomiast dla jednoosobowego gospodarstwa emeryckiego 1 070 zł 65 gr (w skali roku 12 847 zł 80 gr). Kwoty te uwzględniają wydatki na: żywność, mieszkanie, edukację, kulturę i rekreację, odzież i obuwie, ochronę zdrowia, higienę osobistą, transport i łączność oraz inne cele.
Z powyższych danych wynika, że obecna kwota wolna od podatku jest dwukrotnie niższa od kwoty wydatków, jakie człowiek ponosi celem zapewnienia sobie minimum egzystencji. Wraz ze wzrostem cen towarów konsumpcyjnych, przy braku corocznej waloryzacji kwoty wolnej, relacja ta pogarsza się w czasie.
Nowoczesna podkreśla, że niniejsza nowelizacja, podobnie jak projekt ustawy o zmianie ustawy o PIT złożonej przez Prezydenta (Druk nr 51), zakłada podwyższenie kwoty wolnej od podatku do poziomu pozwalającego pokryć kwotę wydatków zapewniających minimum bytowe człowieka oraz część wydatków zapewniających minimum socjalne. Jednakowoż, ustalenie tej kwoty w sposób sztywny - podobnie, jak to obowiązuje obecnie - nie rozwiązuje kwestii jej waloryzacji. Dlatego też proponowane jest uzależnienie kwoty wolnej od podatku od wielokrotności kwoty minimum socjalnego publikowanego corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Zaproponowano, aby kwota wolna od opodatkowania odpowiadała piętnastokrotności kwoty minimum socjalnego publikowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych na dany rok. Dla danych za 2014 r. tak wyliczona kwota wolna wynosiłaby 8161 zł 35 gr.

Jednocześnie, podniesienie wysokości kwoty wolnej zmniejsza wpływy podatkowe nie tylko do budżetu państwa, ale również do budżetu jednostek samorządu terytorialnego (dalej jako „JST”). Zwłaszcza dla gmin wpływy z PIT są jednym z najistotniejszych źródeł dochodu. Niezbędne jest zatem uwzględnienie finansowania JST na poziomie umożliwiającym im realizację dotychczasowych zadań. Proponowane zmiany w wysokości kwoty wolnej spowodowałyby również spadek dochodów JST o około 9 mld zł, najsilniej odczuwalne w budżetach gmin i powiatów (odpowiednio ok. 6,8 mld i 1,86 mld utraconych dochodów), w stosunkowo niewielkim stopniu – w województwach (oczekiwany spadek dochodów o 0,29 mld zł). Co więcej, JST w mniejszym stopniu skorzystałyby z efektu popytowego, wywołanego obniżką podatku – przychody z VAT stanowią w całości dochód budżetu państwa, a przychody z CIT w niewielkiej części zasilają budżety gmin i powiatów (udział wpływów z CIT przypadający gminom – 6,71%, powiatom – 1,4%). Można oczekiwać niewielkiego spadku wydatków gmin z tytułu pomocy społecznej (ponieważ po spadku podatków część obecnych odbiorców pomocy przekroczy kryteria dochodowe uprawniające do jej uzyskania), ale efekt ten będzie marginalny. Zignorowanie tej kwestii, jak w przypadku projektu ustawy zgłoszonego przez Prezydenta Dudę 30 listopada 2015 r., skutkowałoby zapaścią finansów JST, niemożnością realizowania przez nie wszystkich zadań publicznych na odpowiednim poziomie oraz utratą samodzielności finansowej (dochody podatkowe są składową dochodów własnych JST).

Uwzględniając wpływ projektowanych zmian w ustawie o PIT na finanse JST, proponowana ustawa zakłada również zmiany w ustawie z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, mające na celu zrównanie ich dochodów po wprowadzeniu zmian z realnymi dochodami uzyskanymi w 2013 r. (rok stanowiący punkt odniesienia wybrano ze względu na dostępność danych oraz niewielkie różnice w wysokości wpływów z PIT w kolejnych latach). Zmiany te polegać będą na zwiększeniu procentowych udziałów wpływów podatkowych przynależnych JST do:
- 49,9% dla gmin
- 13,6% dla powiatów
- 2,12% dla województw
z zachowaniem dotychczasowego mechanizmu obliczania należnych wpływów z podatków dla poszczególnych JST.

Łącznie udział dochodów państwa z tytułu PIT przynależnych JST wzrośnie z 49,45% do 65,63%. Zapewni to JST środki finansowe niezbędne do realizacji ich zadań publicznych. Budżet państwa ma większą możliwość poniesienia dodatkowych obciążeń, związanych ze spadkiem dochodów z tytułu PIT, ze względu na relatywnie większe niż JST możliwości ograniczania wydatków lub zwiększania dochodów z innych źródeł, oraz ze względu na bycie głównym beneficjentem przewidywanego zwiększenia wpływów podatkowych przez efekt popytowy obniżki PIT.