Zmęczenie jako podstawowa prawidłowość fizjologiczna

Zmęczenie jest zjawiskiem powszechnym to podstawowa fizjologiczna reakcja na nadmierny bodziec fizyczny lub psychiczny. Zmęczenie definiuje się jako niezdolność do kontynuacji wysiłku, czy też jako stan wewnętrzny, objawiający się przede wszystkim obniżeniem zdolności do wykonywania pracy, będącym konsekwencją uprzednio podjętego wysiłku.

Zmęczenie zależne jest od wielu czynników fizycznych, biologicznych i społecznych. Do   istotnych przyczyn powodujących zmęczenie należy m.in. nadmierny i powtarzający się wysiłek fizyczny oraz długi czas jego trwania. Te dwa czynniki, ich nasilenie i czas trwania, decydują o poziomie zmęczenia i jego charakterze. Rozróżnia się:

• zmęczenie mięśniowe - może wystąpić podczas każdej pracy, jego główną przyczyną jest niedotlenienie i nadmierne nagromadzenie się w mięśniach produktów przemiany materii (głównie kwasu mlekowego) w wyniku długotrwałego i znacznego wysiłku fizycznego lub obciążenia statycznego, wynikającego np. z niewłaściwej lub wymuszonej pozycji w czasie pracy, częstości powtórzeń, obciążenia i czasu trwania; 
• zmęczenie sensoryczne – polega ono na obniżonej reakcji narządów zmysłów wskutek długotrwałej ekspozycji na określony bodziec, np. nadmierne obciążenie wzroku przez niewłaściwe oświetlenie powoduje zmęczenie narządu wzroku; praca w nadmiernym hałasie nadmiernie obciąża narząd słuchu oraz powoduje zmniejszenie wrażliwości na bodźce dotykowe;
• zmęczenie umysłowe – objawiające się obniżaniem funkcji poznawczych, będące skutkiem obciążenia uwagi nadmiarem informacji oraz ich częstotliwością, a także monotonią pracy;
• zmęczenie emocjonalne – jest odpowiedzią na działanie czynników stresowych, takich jak presja czasu, stosunki między pracownikami itp.; z badań wynika, że pogarszanie się sprawności psychologicznej pod wpływem zmęczenia zależy od stałości i szybkości reakcji, szybkości i zakresu spostrzegania oraz uwagi.

Poza obciążeniem statycznym, umysłowym i obciążeniem narządów zmysłów, na rozwój zmęczenia mają wpływ także inne czynniki, jak np.:

• czynniki związane z warunkami zewnętrznymi (tzw. czynniki sytuacyjne), np. temperatura, wilgotność i ruch powietrza, drgania, wibracje i hałas, czas i pora pracy. Najbardziej krytyczną porą są godziny między drugą a czwartą po północy, w tym bowiem czasie mamy najniższy poziom tzw. krzywej fizjologicznej zdolności do pracy, co objawia się zwiększeniem częstotliwości wypadków związanych z pracą oraz jej najniższą wydajnością;
• czynniki związane bezpośrednio z pracownikiem – wiek, płeć, ogólna kondycja psychofizyczna, indywidualny rytm biologiczny, używane leki (także papierosy, alkohol) oraz stan emocjonalny.

Stopień natężenia oraz czas trwania czynników powodujących obniżenie sprawności psychofizycznej decyduje o nasileniu zmian zmęczeniowych. Zmęczenie ostre występuje wówczas, gdy bardzo intensywny wysiłek mięśniowy lub psychiczny doprowadza organizm do stanu zupełnego (choć przemijającego) wyczerpania. W warunkach pracy zawodowej zdarza się to przy niewłaściwej organizacji pracy, prowadzącej do nieracjonalnego rozłożenia wysiłku w czasie oraz podczas sytuacji awaryjnych. Na ostre zmęczenie psychiczne narażeni są w szczególności piloci, osoby obsługujące pulpity sterownicze, a także np. telefonistki.

Zmęczenie umiarkowane występuje podczas pracy o średnim natężeniu, wykonywanej w długim czasie. Ten rodzaj zmęczenia występuje najczęściej. Przy dostatecznym wypoczynku zmęczenie umiarkowane nie stwarza istotnych zagrożeń dla zdrowia pracownika.

Konsekwencją obserwowanej od kliku lat tendencji do wydłużania się czasu pracy przy równoczesnym skracaniu czasu wypoczynku oraz snu przemęczenie, prowadzące do stanu zagrożenia zdrowia, a nawet życia (japońskie, i nie tylko, przypadki “karoshi”). Zapobieganie zmęczeniu związanemu z przepracowaniem polega przede wszystkim na odpoczynku, wysypianiu się oraz dostarczaniu odpowiedniej ilości płynów i bogatej w składniki odżywcze diecie.