1. Wprowadzenie
Prace wykonywane na wysokości są zakwalifikowane do prac szczególnie niebezpiecznych. Z tego też względu przy ich wykonywaniu pracodawca jest zobligowany do określenia szczegółowych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, a zwłaszcza do zapewnienia:
1) bezpośredniego nadzoru nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób;
2) odpowiednich środków zabezpieczających;
3) instruktażu pracowników obejmującego w szczególności:
a) imienny podział pracy,
b) kolejność wykonywania zadań,
c) wymagania bhp przy poszczególnych czynnościach.
Problem w tym, iż pojęcie pracy na wysokości obejmuje bardzo szerokie spektrum czynności i obejmuje zarówno prace wykonywane przez alpinistów przemysłowych poruszających się na linach na wysokich budynkach, jak i pracownika wspinającego się po drabinie na regał. Duża ilość specyficznych sytuacji związanych z pracą oraz bardzo ogólne i mocno porozrzucane przepisy dotyczące bhp na wysokości nie ułatwiają zadania pracodawcom, pracownikom, a nawet - wbrew pozorom - instytucjom kontrolnym.

2. Kryteria podziału prac na wysokości
Kluczowym dla zapewnienia odpowiednich środków prewencyjnych, w tym odpowiednio dopasowanego szkolenia bhp do prac na wysokości, jest określenie jakiego typu prac wykonywanych na wysokości wymagają zadania przydzielone pracownikom. Prace na wysokości możemy podzielić według kilku kryteriów. Najprostszą drogą w zakwalifikowaniu rodzaju prac jest znajomość odpowiedzi na pytanie: Czy praca, jaką będzie wykonywał pracownik wymaga zapewnienia stałych ochron przed upadkiem (tj. barier) czy muszą być zastosowane Środki Ochrony Indywidualnej Przed Upadkiem z Wysokości (SOI)?
Prymarnym wobec wszelkich działań prewencyjnych jest całkowita eliminacja ryzyka zawodowego, a co za tym idzie zastosowanie ochron zbiorowych; jeśli jest to niemożliwe - zastosowanie odpowiednich środków ochrony.
Dla odróżnienia metod wykonywania prac na wysokości od kilku lat na rynku funkcjonują dwie nazwy – dostęp budowlany oraz dostęp linowy jako potoczne określenie metod, a zarazem i zasad pracy na wysokości z użyciem SOI. O ile „dostęp linowy” jest nazwą wynikającą z dosłownego tłumaczenia normy PN-EN 363:2008, o tyle nazwa „dostęp budowlany” nie ma odpowiednika w przepisach. Obie nazwy zaczęto stosować, aby lepiej określić zarówno formę szkolenia, jak i przygotowania do pracy. W celu lepszego wyjaśnienia tego zagadnienia będziemy musieli się odwołać do norm europejskich. Norma PN-EN 363:2008 Systemy powstrzymywania spadania wyróżnia cztery metody pracy na wysokości z wykorzystaniem SOI.
Dostęp linowy – Rope Access – jest metodą pracy na wysokości, gdzie do miejsca wykonywania pracy pracownik musi się dostać przy użyciu lin. Metoda ta zwana jest również „alpinizmem przemysłowym”. Pracownik porusza się po linie zwanej liną roboczą za pomocą przyrządów zjazdowych lub przyrządów zaciskowych służących do wychodzenia po niej. Równocześnie asekurowany jest za pomocą drugiej liny zwanej liną asekuracyjną. Do tej liny powinien być zapięty przyrząd samozaciskowy, który porusza się samodzielnie za ruchami pracownika. W przepisach najwięcej informacji na ten temat możemy znaleźć w rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596 z późn. zm.). Pracownicy wykonujący pracę tą metodą powinni być wyposażeni w odpowiednią uprząż przeznaczoną do pracy w zjeździe, ławeczkę, odpowiednie przyrządy zjazdowe oraz zaciskowe oraz odpowiednią dla nich asekurację. Przede wszystkim powinni jednak posiadać odpowiednie przeszkolenie zarówno w zakresie używanego sprzętu (o czym dobitnie wspomina wyżej rozporządzenie), jak i zasad związanych z planowaniem oraz organizowaniem tego typu pracy.
Pracodawcy powinni pamiętać, że kluczowym elementem w trakcie wykonywania pracy tą metodą jest zapewnienie nadzoru ze strony osoby posiadającej odpowiednie kwalifikacje. W związku z powyższym osoba wykonująca pracę za pomocą ww. metody powinna mieć doświadczenie w zakresie określania miejsc kotwiczenia oraz sposobów budowy systemów kotwiczących dla lin oraz wiedzę i umiejętności w zakresie przeprowadzenia potencjalnej akcji ratowniczej osoby, która samodzielnie nie jest w stanie opuścić miejsca wykonywania pracy.

@page_break@

Amortyzacja upadku – Fall Arrest – jest najpowszechniej stosowaną metodą ochrony przed upadkiem z wysokości. Metoda ta zakłada, że pracownik porusza się po konstrukcji, która daje oparcie jego nogom. Inaczej mówiąc, pracownik ma stały kontakt z podłożem. Wyposażenie pracownika w środki ochrony indywidualnej ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa w przypadku, gdyby stracił on równowagę lub kontakt z powierzchnią, po której się porusza. Zatem ww. metoda dopuszcza upadek pracownika, jednak skupia się na minimalizowaniu jego skutków, dlatego też wymaga posiadania przez pracownika szelek bezpieczeństwa oraz zespołu łącząco-amortyzującego. Stosowanie tej metody nastręcza najwięcej problemów, gdy jest stosowana na niskich wysokościach. Przy wykorzystaniu najpopularniejszych linek z absorberami energii o długości 2 m należy pamiętać, że pracownik może być chroniony w pełni dopiero od wysokości około 7 m od podłoża, na które może upaść. Dodatkowo zapewniając w pełni bezpieczeństwo pracownikowi, należy mieć na uwadze, iż pracodawca musi zapewnić system ewakuacji osoby, która zawisła na systemie asekuracyjnym, a system ten nie przewiduje zawisu pracownika dłuższego niż około 10 min.
Praca w podparciu – Work Positioning – jest metodą uzupełniającą amortyzację upadku. Pracownik poruszający się po konstrukcji w pionie korzysta z systemu amortyzacji upadku, czyli w trakcie przemieszczania się używa swoich kończyn do podtrzymywania się. Dodatkowo jest zaasekurowany za pomocą szelek i zespołu łącząco-amortyzującego. Dzięki temu, jeśli na pionowej konstrukcji musi zawisnąć i wykonać pracę, a konstrukcja nie daje wygodnego oparcia dla jego nóg, może aktywnie zawisnąć w szelkach. Przy czym szelki bezpieczeństwa muszą być wyposażone w pas do pracy w podparciu. Pas ten połączony jest z konstrukcją za pomocą linki ustalającej pozycję pracownika. Z uwagi na fakt, iż pracownik aktywnie obciąża szelki wisząc na systemie roboczym, a dodatkowo asekurowany jest za pomocą drugiego systemu, w tym zakresie praca w podparciu bardzo przypomina pracę w dostępie linowym. Główna różnica polega jednak na tym, że pracownik dostępu linowego system roboczy wykorzystuje do przemieszczania się, podczas gdy pracownik w systemie pracy w podparciu jedynie do ustalenia pozycji. Metoda ta najczęściej wykorzystywana jest w telekomunikacji, energetyce oraz podczas pracy na dachach stromych.
Praca w ograniczeniu – Work Restraint – jest metodą, która SOI wykorzystuje w odmienny sposób niż w ww. metodach. W pracy w ograniczeniu sprzęt nie tyle zapobiega upadkom, co ma służyć zabezpieczeniu pracownika przed wejściem do strefy, gdzie grozi mu upadek. Stosowany jest on głównie na dachach płaskich. Stosowanie tej metody wymaga od pracownika minimalnej znajomości zasad działania SOI, gdyż wykorzystuje on ich minimalną ilość i w sytuacjach uprzednio zabezpieczonych. W związku z tym, iż korzystanie z tego systemu nie dopuszcza do upadku, niewymagane jest posiadania sprzętu ewakuacyjno-ratunkowego.

3. Szkolenie reakcją na potrzeby, nie tylko dokument
Z uwagi na to, iż prace wykonywane na wysokości obarczone są wysokim ryzykiem utraty zdrowia oraz śmiercią, wymienione wyżej metody pracy na wysokości wymagają odpowiedniego sprzętu oraz ludzi przeszkolonych w ich stosowaniu. Na poziom ryzyka z pewnością ma wpływ dobór metody do specyfiki wykonywanej pracy, np. jeśli podczas odśnieżania dachu płaskiego pracownik będzie asekurowany przy krawędzi dachu, może nastąpić jego upadek. Użyte SOI – szelki bezpieczeństwa oraz linka z absorberem - powstrzymają upadek oraz zminimalizują jego skutki, ale jemu nie zapobiegną. Zastosowanie w tym przypadku pracy w ograniczeniu spowoduje całkowite wyeliminowanie upadku.
Wykonywanie pracy na wysokości w ostatnich czasach stało się dość popularnym sposobem zarobkowania. W dużej mierze spowodowane jest to dobrym wynagrodzeniem i zapotrzebowaniem na wykonywanie tego typu prac za granicą. Poziom świadomości pracowników w zakresie bezpieczeństwa pracy, a także wysokie wymagania dotyczące kwalifikacji stawiane przez kontrahentów spowodowały zainteresowanie szkoleniami.

@page_break@

Jednym z najczęściej zadawanych pytań jest – jakie szkolenie należy ukończyć, aby móc bezpiecznie pracować na wysokości? Niestety nie jest łatwo odpowiedzieć na takie pytanie. Oczywiście według polskiego prawa pracodawca powinien zorganizować dla pracowników szkolenia z zakresu bhp. Jednak znając praktykę, moduł „bezpieczna praca na wysokości” jest ich elementem, ale tylko w ograniczonym zakresie, głównie jeśli chodzi o znajomość przepisów w tym zakresie. A przecież instruktaż stanowiskowy powinien obejmować praktyczne wykorzystanie SOI z zachowaniem specyfiki infrastruktury miejsca pracy, co jest możliwe jedynie w miejscach, gdzie pracownicy na stałe poruszają się po wysokości lub pracują na obiektach typowych i powtarzalnych (np. telekomunikacja, energetyka). W firmach, w których jest duża fluktuacja ciężko mówić o instruktażu stanowiskowym, podobnie jest dość często na budowach, gdzie postęp prac dość często wymusza zmiany systemów bezpiecznej pracy. Wydaje się, że szkolenia kwalifikacyjne byłyby rozwiązaniem takiej sytuacji. W dostępie linowym możemy już mówić o takich szkoleniach.
Obecnie na rynku szkoleń w zakresie bezpieczeństwa prac na wysokości istnieje kilka ośrodków certyfikujących umiejętności pracowników w tym zakresie, a tym samym propagujących swoje ścieżki edukacji, m.in. IRATA, NARC (w Wielkiej Brytanii i Irlandii), SOFT (w Norwegii), FISAT (Niemcy).
Od końca lat 80-tych ubiegłego wieku obserwujemy na świecie rozwój prac wykonywanych metodą dostępu linowego oraz rozwój systemów jej bezpiecznego wykonywania. Jedną z pierwszych organizacji zajmującą się stworzeniem zasad bezpiecznej pracy w dostępie linowym było brytyjskie stowarzyszenie IRATA (Industrial Rope Access Trade Association, tłum. Międzynarodowe Branżowe Stowarzyszenie Przemysłowego Dostępu Linowego).
Wysoki standard oferowanych przez IRATĘ szkoleń wysokościowych w zakresie bezpieczeństwa opiera się przede wszystkim na poprawnej asekuracji podczas wykonania zadań realizowanych w ramach świadczenia obowiązków pracowniczych, takich jak np. transport ładunku i przemieszczanie się. W podstawowym zakresie standardów jakości bezpieczeństwa według stowarzyszenia IRATA zawierają się wytyczne:
- pracownicy są odpowiednio wyszkoleni i wykwalifikowani, posiadają również wiedzę w zakresie pierwszej pomocy, a ich umiejętności są certyfikowane,
- pracownicy muszą posiadać aktualne badania lekarskie dopuszczające ich do wykonywania prac na wysokości,
- bezwzględny nakaz dla pracownika wykonywania pracy w kasku, odpowiedniej odzieży i obuwiu roboczym,
- rzetelna organizacja szkoleń stanowiskowych (odbywających się codziennie) oraz okresowych szkoleń bhp w zakresie budowlanym i ogólnym,
- powszechnie dostępne dokumenty bezpieczeństwa – przygotowana specjalnie pod wykonywania danego zadania ocena ryzyka i procedury ratownicze oraz zapewnienie łatwego dostępu do sprzętu ratowniczego w razie potrzeby,
- odpowiednio wcześnie przygotowane miejsce pracy i zaplanowane czynności do wykonania (np. teren pracy należy odgrodzić i oznaczyć, że prowadzone są prace na wysokości),
- stosowanie odpowiedniego sprzętu przeznaczonego do wykonywania prac w dostępie linowym, który jest oznaczony i łatwo identyfikowalny,
- dokonywanie przeglądu sprzętu przed jego użyciem,
- bezwzględne stosowanie systemu podwójnych lin — wszystkie operacje muszą być wykonywane przy prawidłowym użyciu dwóch przyrządów asekuracyjnych: roboczego i asekuracyjnego, przy czym urządzenie asekuracyjne powinno być umiejscowione stosunkowo wysoko,
- praca zawsze wykonywana jest co najmniej w dwie osoby z zachowaniem stałego kontaktu wzrokowo-głosowego (w zgodności z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 w sprawie rodzajów prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie osoby, Dz. U. Nr 62, poz. 288).
Obecnie na całym świecie jest około 40 tys. pracowników posiadających aktualne uprawnienia tej organizacji. W Polsce od 2009 r. działa Organizacja Techników Dostępu Linowego (OTDL), która wzorowana jest na wytycznych IRATA z uwzględnieniem specyfiki polskich przepisów krajowych.
Zarówno IRATA, jak i OTDL kształci pracowników w zakresie bezpiecznych zasad pracy na linach oraz dodatkowych umiejętności niezbędnych przy wykonywaniu tego typu pracy w systemie trzech poziomów zaawansowania. Pierwszy stopień oznacza pracownika rozpoczynającego pracę i posiadającego tylko podstawowe umiejętności. Stopień 3 odpowiada osobie, która może sprawować nadzór nad pracownikami, czyli m.in. odpowiada za przygotowanie pracy (dobiera metody, sprzęt i pracowników na podstawie sporządzonej wcześniej oceny ryzyka).
Certyfikacja kwalifikacji pracowników odnosi się jedynie do metody dostępu linowego, jednak dla podniesienia poziomu bezpieczeństwa w pozostałych metodach wymienionych w pierwszej części artykułu również powinien pojawić się system szkoleń kwalifikacyjnych uczący pracowników sprawnego i bezpiecznego posługiwania się powierzonymi SOI. Ideą takich szkoleń byłoby stworzenie całego systemu certyfikacji umiejętności pracownika, który na poszczególnych poziomach otrzymywałby dokument uprawniający go do posługiwania się SOI przed upadkiem z wysokości i byłoby potwierdzeniem kwalifikacji pracownika do wykonywania pracy na wysokości z ich użyciem.

Bartosz Baran

Instruktor IRATA (L3/I), egzaminator OTDL (E/P3 - główny instruktor), instruktor CSWTOTEM

Artykuł pochodzi z miesięcznika „Praca i Zdrowie".