Kiedy powstaje obowiązek podatkowy w VAT z tytułu otrzymanych kosztów zastępstwa procesowego lub kosztów zastępstwa w postępowaniu egzekucyjnym, gdy wpłaty dokonuje komornik w toku postępowania egzekucyjnego?

Na potrzeby obsługi prawnej mamy podpisaną umowę z kancelarią prawną (jednoosobowa firma, prowadzona przez adwokata). Oprócz stałej, bieżącej obsługi przewiduje ona zastępstwo adwokata w postępowaniu przed sądami w sprawach o zasądzenie na naszą rzecz należności, a także zastępstwo w postępowaniu egzekucyjnym u komornika.

Przysądzone przez sąd koszty zastępstwa procesowego, a także przyznane przez komornika koszty zastępstwa w postępowaniu egzekucyjnym (tj. wynagrodzenie dla adwokata) adwokat może otrzymać w dwojaki sposób:
gdy dłużnik dokona bezpośrednio nam spłaty zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego lub kosztów zastępstwa w postępowaniu egzekucyjnym. Na podstawie naszej informacji o dokonanej wpłacie kancelaria wystawia nam fakturę, gdzie określone w nakazie zapłaty (wyroku) lub w postanowieniu komorniczym koszty zastępstwa stanowią kwotę brutto (kancelaria nalicza VAT).
komornik egzekwuje koszty zastępstwa procesowego lub koszty zastępstwa w postępowaniu egzekucyjnym od dłużnika i przekazuje je bezpośrednio adwokatowi.
Kancelaria nie jest jednak przychylna pierwszemu rozwiązaniu, twierdząc, że jest "stratna" o kwotę VAT, który musi odprowadzić do fiskusa, uznając jednocześnie, że gdyby koszty zastępstwa otrzymała w toku egzekucji od komornika, nie musiałaby od wpływających na jej konto kwot odprowadzać VAT. W sytuacji dokonywania spłat bezpośrednio od komornika kancelaria nie wystawia faktury (nie ma odbiorcy).

Pytanie:
Czy obowiązek podatkowy w VAT z tytułu otrzymanych kosztów zastępstwa procesowego lub kosztów zastępstwa w postępowaniu egzekucyjnym (stanowiących wynagrodzenia dla adwokata) powstaje u podatnika (kancelarii prawnej) niezależnie od sposobu, w jaki go uzyskuje, tzn.
1) gdy wystawia fakturę dla podmiotu, dla którego świadczy usługi prawne, gdyż dłużnik dokonał spłaty bezpośrednio do wierzyciela,
2) gdy wpłaty dokonuje komornik w toku postępowania egzekucyjnego (brak faktury)?

Odpowiedź:
Również w przypadku, gdy kancelaria otrzymuje pieniądze bezpośrednio od komornika powinna być wystawiona faktura VAT. Przecież kancelaria wykonuje ona dla Was usługę odpłatną. Jak wynika zaś z przepisów dotyczących podatku od towarów i usług podstawą opodatkowania jest wszystko co stanowi zapłatę z tytułu m.in. świadczenia usług, również gdy jest otrzymywane od osoby trzeciej. Kwoty otrzymywane bezpośrednio od komornika – w związku z usługą wykonywaną dla Was – są dla kancelarii adwokackiej (świadczącej usługę zastępstwa procesowego) podstawą opodatkowania VAT. Zawierają one w sobie podatek należny VAT.

Uzasadnienie:
Przepisy ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - dalej u.p.t.u., przewidują szczególny moment powstania obowiązku podatkowego dla "usług stałej obsługi prawnej i biurowej".
Zgodnie z przepisem art. 19a ust. 5 pkt 4 lit. b) tiret piąte u.p.t.u. w przypadku usług stałej obsługi prawnej i biurowej obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wystawienia faktury z tego tytułu. Jednocześnie z art. 19a ust. 7 u.p.t.u. wynika, że jeśli podatnik nie wystawił faktury lub wystawił ją z opóźnieniem, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą upływu terminów wystawienia faktury określonych w art. 106i ust. 3 i 4, a w przypadku gdy nie określono takiego terminu - z chwilą upływu terminu płatności. Terminem na wystawienie faktury w tym przypadku jest upływ terminu płatności.
Powstaje pytanie, czy regulacja powyższa ma w tym przypadku zastosowanie. Nie wydaje się, aby w przypadku umowy o zastępstwo procesowe dotyczącej konkretnej sprawy (przymusowego ściągnięcia należności) można było mówić o "stałej obsłudze prawnej".
Z kolei w przepisach art. 19a ust. 5 pkt 1 lit. d) u.p.t.u. określono szczególny moment powstania obowiązku podatkowego dla usług pomocy prawnej świadczonej z urzędu. Zgodnie z powołanym przepisem w przypadku świadczenia, na podstawie odrębnych przepisów, na zlecenie sądów powszechnych, administracyjnych, wojskowych lub prokuratury usług związanych z postępowaniem sądowym lub przygotowawczym, z wyjątkiem usług, do których stosuje się art. 28b, stanowiących import usług, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą otrzymania całości lub części zapłaty z tytułu.
Ten przepis także nie ma w tym przypadku zastosowania. Odnosi się bowiem do usług pomocy prawnej z urzędu. W tym przypadku nie mamy do czynienia z takim przypadkiem.
W związku z powyższym – jak się wydaje – obowiązek podatkowy będzie w tym przypadku powstawał na zasadach ogólnych, tzn.:
- z chwilą wykonania usług, bądź częściowego wykonania usługi;
- z chwilą otrzymania, przed wykonaniem usługi, płatności za wykonane usługi.
Przypomnieć przy tym należy, że od 1 stycznia 2014 r. (przyjmując, że nie mamy tutaj do czynienia z żadnym szczególnym momentem powstania obowiązku podatkowego) moment wystawienia faktury dokumentującej powyższe usługi nie ma już żadnego znaczenia dla chwili powstania obowiązku podatkowego.
Umowa o zastępstwo procesowe jest umową starannego działania, a nie umową rezultatu. W związku z powyższym trudno jest określić moment wykonania usługi. Wydaje się jednak, że póki postępowanie egzekucyjne nie zostanie ostatecznie zakończone, to umowa ta jest wykonana. Tym samym nie jest wykonana również usługa.
Nie zmienia to jednak faktu, że jeśli adwokat (pełnomocnik) otrzymał płatności za wykonane czynności – a nastąpiło to przed zakończeniem postępowania – to należy taką płatność potraktować jako płatność, o której mowa w art. 19a ust. 8 u.p.t.u.
Zgodnie z powołanym przepisem, Jeżeli przed dokonaniem dostawy towaru lub wykonaniem usługi otrzymano całość lub część zapłaty, w szczególności: przedpłatę, zaliczkę, zadatek, ratę, wkład budowlany lub mieszkaniowy przed ustanowieniem spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego lub lokalu o innym przeznaczeniu, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą jej otrzymania w odniesieniu do otrzymanej kwoty, z zastrzeżeniem ust. 5 pkt 4. Reguła ta wprawdzie nie ma zastosowania w przypadku świadczenia usług, dla których określono szczególny moment powstania obowiązku podatkowego (w tym m.in. dla stałej obsługi prawnej i biurowej), jednakże jak już wskazywano – przyjąć należy, że w tym przypadku nie mamy do czynienia z tym przypadkiem.
W związku z tym wydaje się, że w przypadku opisanym w pytaniu, gdy adwokat otrzymuje koszty bezpośrednio od komornika, to wówczas z chwilą otrzymania należności powstaje u niego obowiązek podatkowy. Jest to bowiem należność – otrzymana wprawdzie od osoby trzeciej – ale jest to wynagrodzenie na poczet wykonywanych usług. W związku z tym wówczas (z chwilą otrzymania) powstaje obowiązek podatkowy. Nie ulega zaś wątpliwości, że wynagrodzenie - za wykonywane usługi - może być otrzymane także od osoby trzeciej (zob. art. 29a ust. 1 u.p.t.u., który stanowi o kwotach należnych od osób trzecich za wykonane usługi jako stanowiących podstawę opodatkowania). Uważam zatem, że również w tym pierwszym przypadku powinna być wystawiona faktura VAT. Przecież kancelaria wykonuje ona dla Was usługę odpłatną, także w tym drugim przypadku (gdy koszty otrzymuje bezpośrednio od komornika). Jak wynika zaś z art. 29a ust. 1 in principio u.p.t.u., podstawą opodatkowania jest wszystko, co stanowi zapłatę, którą dokonujący dostawy towarów lub usługodawca otrzymał lub ma otrzymać z tytułu sprzedaży od nabywcy, usługobiorcy lub osoby trzeciej.
Kwoty otrzymywane bezpośrednio od komornika – w związku z usługą wykonywaną dla Was – są dla kancelarii adwokackiej (świadczącej usługę zastępstwa procesowego) obrotem (zapłatą, jaką otrzymuje z tytułu sprzedaży od osoby trzeciej). Kwota otrzymywana bezpośrednio od komornika jest obrotem dla kancelarii adwokackiej. Zawiera ona w sobie podatek należny VAT. Zgodnie bowiem z art. 29a ust. 6 pkt 1 u.p.t.u. podstawa opodatkowania nie obejmuje kwoty podatku.
Dla tego rodzaju usług przepisy nie przewidują ani stawki obniżonej, ani zwolnienia podatkowego. W związku z tym, zgodnie z regułą generalną wynikającą z art. 41 ust. 1 u.p.t.u. zastosowanie w tym przypadku ma podstawowa stawka podatku od towarów i usług. Aktualnie wynosi ona (zgodnie z przepisami przejściowymi obowiązującymi do końca 2016 r. – zob. art. 146a pkt 1 u.p.t.u.) 23% VAT.
Zakładam przy tym, że mówimy o usłudze wykonywanej dla kontrahenta mającego siedzibę w Polsce (inaczej rzecz się będzie miała w przypadku usług tego rodzaju wykonywanych dla kontrahenta zagranicznego; usługi te nie będą miały miejsca świadczenia w Polsce i w związany z tym w ogóle nie będą podlegały opodatkowaniu w Polsce).

[Uwaga! Odpowiedź na to pytanie jest już nieaktualna od 1 XI 2019 r.]