1. Wprowadzenie

Badania profilaktyczne należą do szczególnie ważnych środków profilaktycznych, gdyż ich istotą jest zapobieganie wykonywania przez pracownika takiej pracy, która ze względu na jego stan zdrowia mogłaby okazać się dla niego niebezpieczna. Dzięki właściwemu doborowi osób zatrudnianych, z punktu widzenia ich kwalifikacji zdrowotnych do wykonywania określonych prac, badania pozwalają chronić nie tylko życie i zdrowie samych pracowników, ale również życie i zdrowie ich współpracowników oraz korzystnie wpływają na stan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w zakładzie pracy. Zgodnie z obowiązującym prawem każdy pracownik musi posiadać odpowiednie kwalifikacje zdrowotne do wykonywania pracy na danym stanowisku. Potwierdza je zaświadczenie lekarskie wydane po przeprowadzeniu obligatoryjnych badań profilaktycznych. Dopuszczenie przez pracodawcę pracownika do wykonywania pracy przeciwwskazanej stanowi dla niego, w konkretnym stanie zdrowia, niego zagrożenie takie samo, jak zadziałanie czynników uznawanych w orzecznictwie sądowym uznawane za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy.
Badania profilaktyczne mają i inny cel. Chroniąc pracownika, ograniczają również ryzyko związane z możliwością wystąpienia wypadku przy pracy czy choroby zawodowej, działając pośrednio, na rzecz pracodawcy. W przyjętej konstrukcji prawnej dotyczącej badań profilaktycznych wyraźnie widać jednak przewagę ochrony najważniejszych dóbr człowieka, jakimi są jego zdrowie i życie, nad ochroną miejsca pracy lub innymi doraźnymi interesami pracownika i pracodawcy. Wprawdzie badania profilaktyczne „pomagają" niekiedy wyeliminować pracownika z grona zatrudnionych, ale z drugiej dostarczają mu informacji o stanie zdrowia oraz chronią przed niewłaściwymi ze zdrowotnego punktu widzenia zdrowia decyzjami zawodowymi, a tym samym przed jego własnym brakiem przezorności.

2. Rodzaje badań profilaktycznych

Stosownie do postanowień art. 229 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p., pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom, na swój koszt, profilaktyczną opiekę lekarską. Na opieką tę składają się następujące rodzaje badań:
1) badania wstępne – wykonywane są przed rozpoczęciem pracy wobec:
a) osób przyjmowanych do pracy,
b) pracowników młodocianych przenoszonych na inne stanowiska pracy i innych pracowników przenoszonych na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. W szczególności wykonanie tego badania będzie konieczne w razie polecenia pracownikowi wykonywania innej pracy w trybie art. 42 § 4 k.p., jeżeli będzie ona wiązała się z czynnikami szkodliwymi i warunkami uciążliwymi (innymi od dotychczasowych).
Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą, o ile zachowuje aktualność orzeczenie lekarskie wydane po wykonaniu badania profilaktycznego w czasie trwania poprzedniej umowy o pracę. Jak stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 2 lutego 1999 r. (II SA/Wr 975/97, Pr. Pracy 1999, nr 6, poz. 45), nie uchyla obowiązku przeprowadzenia badań lekarskich przedstawienie przez pracownika wyników badań przeprowadzonych dla innych celów niż podjęcie pracy;
2) badania okresowe – wykonywane są u wszystkich pracowników, niezależnie od rodzaju wykonywanej pracy i warunków pracy, w terminach wskazanych przez lekarza medycyny pracy. Celem tych badań jest stwierdzenie braku przeciwskazań do dalszej pracy na dotychczasowym stanowisku pracy;
3) badania kontrolne – wykonywane są przed dopuszczeniem do pracy pracownika, który z powodu choroby przebywał na zwolnieniu lekarskim powyżej 30 dni. Celem tych badań jest ustalenie zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Odmowa poddania się kontrolnym badaniom uzasadnia, zdaniem Sądu Najwyższego, niedopuszczenie do pracy bez zachowania wynagrodzenia, gdy wyłączną przyczyną tej odmowy są okoliczności leżące po stronie pracownika (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2004 r., I PK 541/03, OSNP 2005, nr 7, poz. 94). Niepoddanie się badaniom kontrolnym może także skutkować natychmiastowym rozwiązaniem stosunku pracy w każdym czasie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2011 r., II PK 188/10, OSNP 2012, nr 7-8, poz. 92 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2006 r., I PK 131/05, OSNP 2006, nr 23-24, poz. 344).

Wiele wątpliwości budziła kwestia dotycząca możliwości udzielania urlopu wypoczynkowego pracownikowi zaraz po ponad 30-dniowym zwolnieniu lekarskim, bez przeprowadzenia badań kontrolnych. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że jest to dopuszczalne (m.in. wyrok z dnia 9 marca 2011 r., II PK 240/10, OSNP 2006, nr 23-24, poz. 344).
4) badania końcowe – szczególna kategoria badań okresowych – wykonywane są u pracowników zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających:
a) po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub pyłami,
b) po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.
Wspólną cechą badań profilaktycznych jest ich cel, to jest ustalenie zdolności zdrowotnej pracownika do wykonywania określonej pracy u danego pracodawcy. Różni są natomiast pracownicy nimi objęci.
Zarówno okresowe, jak i kontrolne badania lekarskie, powinny być przeprowadzane w miarę możliwości w godzinach pracy i tak też pracodawca powinien kierować na nie pracowników. Dopiero wtedy, gdy nie jest to możliwe ze względu np. na harmonogram czasu pracy (wyłącznie w soboty i niedziele albo w porze nocnej), pracownik będzie miał obowiązek wykonać je poza godzinami pracy. W pozostałych przypadkach, jeżeli z uwagi na organizację pracy można pracownika skierować na badania w godzinach pracy, należy stosować tę zasadę. Ma ona pierwszorzędne znaczenie w zakresie zlecenia wykonania badań. Jak wskazuje orzecznictwo (wyrok SN z 10 maja 2000 r., I PKN 642/99, OSNP 2001, nr 20, poz. 619), polecenie wykonywania badań lekarskich jest poleceniem służbowym dotyczącym pracy i jako takie powinno być wykonywane w godzinach pracy.
Należy również zaznaczyć, że wykonywanie badań okresowych poza godzinami pracy stanowi uszczuplenie okresu odpoczynku przysługującego pracownikowi. Praktyka polegająca na zlecaniu wykonywania badań okresowych w czasie wolnym od pracy, gdy możliwe jest wykonanie ich w godzinach pracy, narusza przepisy prawa pracy, w tym normy dotyczące prawa do 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego i 35 godzin odpoczynku tygodniowego, określonego w art. 133 § 1 k.p.
Niezgodne z prawem będzie również zwalnianie pracowników na badania, a następnie zobowiązywanie ich do odpracowania czasu poświęconego na przeprowadzanie badań, chyba że zostanie to uznane za pracę w godzinach nadliczbowych.
Pracodawca nie ma jednak obowiązku rekompensowania pracownikowi czasu wolnego od pracy, poświęconego na wykonanie badań, ani poprzez oddawanie dnia wolnego od pracy, ani wypłacanie dodatkowego wynagrodzenia. To samo dotyczy również pracownika, który zdecydował się na wykonanie badań profilaktycznych podczas urlopu wypoczynkowego, a w szczególności wtedy, gdy badania te mogły być wykonane w czasie pracy pracownika (czyli np. po zakończeniu urlopu). Należy jednak podkreślić, że w razie przejazdu na powyższe badania do innej miejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych, zgodnie z art. 775 k.p.

3. Tryb i zasady przeprowadzania badań profilaktycznych

Szczegółowym aktem prawnym regulującym zagadnienie pracowniczych badań profilaktycznych (w szczególności ich zakres i częstotliwość) jest rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 69, poz. 332 z późn. zm.) – dalej r.b.l.p.
Powyższy przepis określa:
1) zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich pracowników, o których mowa w art. 229 § 1, 2 i 5 k.p., tryb ich przeprowadzania oraz sposób dokumentowania i kontroli tych badań,
2) częstotliwość wykonywania badań okresowych,
3) zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, o której mowa w art. 229 § 6 zdanie drugie k.p., niezbędnej z uwagi na warunki pracy,
4) tryb wydawania i przechowywania orzeczeń lekarskich:
a) o utracie przez pracownika zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy (art. 43 pkt 2 k.p.),
b) o konieczności przeniesienia pracownika do innej pracy ze względu na stwierdzenie szkodliwego wpływu wykonywanej pracy na zdrowie pracownika (art. 55 § 1 k.p.),
c) stwierdzających, że ze względu na stan ciąży kobieta nie powinna wykonywać pracy dotychczasowej (art. 179 § 1 pkt 2 k.p.),
d) stwierdzających, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego (art. 201 § 2 k.p.),
e) o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku (art. 229 § 4 k.p.),
f) stwierdzających u pracownika objawy wskazujące na powstawanie choroby zawodowej (art. 230 § 1 k.p.),
g) stwierdzających niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy u pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy lub u którego stwierdzono chorobę zawodową, lecz nie zaliczono go do żadnej z grup inwalidów (art. 231 k.p.),
5) dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać lekarze przeprowadzający badania profilaktyczne oraz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, niezbędną z uwagi na warunki pracy.
Należy w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że zgodnie z § 6 r.b.l.p., zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy, nie kończy się wyłącznie na samych badaniach profilaktycznych, gdyż obejmuje również:
1) w przypadkach, o których mowa w powyższym pkt 4 lit. b), c), f) i g) – przeprowadzenie badań lekarskich poza terminami wynikającymi z częstotliwości wykonywania badań okresowych i orzekanie o możliwości wykonywania dotychczasowej pracy; skierowanie na przeprowadzenie badania wydaje pracodawca po zgłoszeniu przez pracownika niemożności wykonywania dotychczasowej pracy,
2) w razie wystąpienia przypadku choroby zawodowej – wykonanie u pracowników, zatrudnionych na stanowiskach pracy stwarzających podobne zagrożenie, tzw. badań celowanych lub testów ekspozycyjnych, ukierunkowanych na wczesną diagnostykę ewentualnych zmian chorobowych u tych pracowników,
3) w razie, gdy pracownicy wykonują pracę w warunkach występowania przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia:
a) wprowadzenie monitorowania stanu zdrowia tych pracowników,
b) szkolenie pracowników w zakresie ochrony przed zagrożeniami i możliwościami ograniczenia ryzyka zawodowego, jakie wiążą się z pracą wykonywaną w tych warunkach,
3a) w przypadku, gdy pracownicy wykonują pracę w warunkach przekroczeń wartości maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji na promieniowanie optyczne oraz w przypadku gdy w wyniku badań lekarskich stwierdzono u pracownika chorobę lub niekorzystne dla zdrowia skutki, które w opinii lekarza są wynikiem narażenia na promieniowanie optyczne w pracy, lekarz sprawujący opiekę zdrowotną:
a) zawiadamia pracowników o wynikach badań lekarskich oraz informuje, jakim badaniom lekarskim powinni się poddać po ustaniu narażenia na promieniowanie optyczne,
b) dokonuje okresowych analiz wyników kontroli zdrowia pracowników oraz informuje pracodawcę o wynikach tych analiz z uwzględnieniem tajemnicy lekarskiej,
4) uczestniczenie lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami w komisji bezpieczeństwa i higieny pracy, powołanej w trybie określonym w art. 23712 k.p.
Badania profilaktyczne są wykonywane według zasad, których znajomość jest niezbędna nie tylko lekarzowi, ale i pracodawcy. Zanim lekarz wyda orzeczenie, pracodawca jest obowiązany wystawić skierowanie na dane badanie, które zgodnie z § 4 ust. 2 r.b.l.p. powinno zawierać:
1) określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane,
2) w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy – określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona; w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowiska pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu,
3) w przypadku pracowników – określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony,
4) informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach (na tej podstawie lekarz dokonuje oceny zagrożeń występujących na stanowisku pracy).

(…)

Fragment komentarza zamieszczonego w całości w Serwisie Prawo i Zdrowie.