Prawo pacjenta do informacji o ryzyku i skutkach zabiegu medycznego

Prawo pacjenta do informacji o ryzyku i skutkach zabiegu medycznego jest jednym z podstawowych praw pacjenta. Zazwyczaj jest łączone z zagadnieniem tzw. świadomej zgody na interwencję medyczną (tzw. informed consent - ang., consentement eclairé - fr.). Trzeba pamiętać jednak, iż są to dwa niezależne prawa. Przykładowo, pacjent który rezygnuje z dalszej terapii zachowuje prawo do informacji o stanie zdrowia. Pacjent, który już wyraził zgodę na interwencję medyczną ma oczywiście prawo do informacji o wynikach badania, leczenia czy rehabilitacji.

1. Podstawy prawne udzielania pacjentowi informacji - prawo międzynarodowe i polskie

Prawo do informacji jest chronione zarówno przez normy prawa międzynarodowego oraz krajowego. W pierwszym przypadku wiele aktów nie ma wprawdzie charakteru wiążącego co nie oznacza, iż nie mogą być one stosowane na etapie interpretowania prawa przez sądy polskie. Przykładowo, w wyroku wydanym 27 października 2005 r.1 powołał się na Europejską Konwencję Bioetyczną, która ze względu na brak ratyfikacji, wciąż nie jest uznawana za powszechnie obowiązujące źródło prawa.

Jak kształtuje się prawo do informacji w prawie międzynarodowym? Zgodnie z art. 2 ust. 2 Modelu Deklaracji Praw Pacjenta WHO pacjentowi przysługuje prawo do pełnej informacji na temat jego stanu zdrowia, proponowanych procedurach leczniczych, potencjalnych korzyściach i ryzykach, alternatywach terapeutycznych oraz o konsekwencjach zaniechania leczenia. Lekarz powinien poinformować pacjenta o postawionej diagnozie, prognozach na przyszłość oraz postępach w leczeniu. Powiadomienie powinno nastąpić w sposób uwzględniający zdolności poznawcze pacjenta. Lekarz powinien powstrzymać się od stosowania niezrozumiałej terminologii fachowej. Jeżeli pacjent nie mówi w lokalnym języku, na szpitalu spoczywa obowiązek zapewnienia tłumaczenia. W wyjątkowych sytuacjach, gdy istnieje uzasadniony powód, by przypuszczać, że przekazanie informacji wiązać się będzie z poważnym cierpieniem odczuwanym przez pacjenta, lekarz może zachować zdobytą wiedzę dla siebie. Pacjentowi przysługuje też prawo do bycia nieinformowanym. W momencie przyjęcia do szpitala pacjent ma prawo poznać dane osób udzielających pomocy oraz zajmowane przez nie stanowiska. W dniu opuszczenia zakładu opieki zdrowotnej przysługuje mu natomiast prawo do otrzymania wypisu zawierającego co najmniej opis postawionej diagnozy oraz zastosowaną terapię.
Zgodnie z art. 10 Europejskiej Konwencji Bioetycznej, każdy ma prawo do zapoznania się z wszelkimi informacjami zebranymi na temat jego zdrowia. Należy jednak respektować życzenia osób, które nie chcą zapoznać się z tymi informacjami. Co więcej, art. 5 wiąże zagadnienie zgody pacjenta na interwencję lekarską z prawem do otrzymania odpowiednich informacji o celu i naturze interwencji, jak również jej konsekwencjach i ryzyku.

Regulacje o podobnej treści zawiera również prawo polskie. Zgodnie z art. 9 ustawy z dnia 6 listopada 2008 o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.; dalej jako: u.p.p.) pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia. Materię tę precyzuje ust. 2, który przewiduje, iż pacjent, w tym małoletni, który ukończył 16 lat, lub jego ustawowy przedstawiciel mają prawo do uzyskania od lekarza przystępnej informacji o stanie zdrowia pacjenta, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Zapisy te powtarza art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 z późn. zm.; dalej jako: u.z.l.l.d.) nakładając na lekarza obowiązek udzielania pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu.

Pacjent małoletni, który nie ukończył 16 lat, ma prawo do uzyskania od lekarza informacji, o których mowa w ust. 2, w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego. Pacjent ma przy tym prawo żądać, aby lekarz nie udzielił mu informacji, o której mowa w ust. 2. Po uzyskaniu informacji, o których mowa w art. 9 u.p.p. pacjent ma prawo przedstawić lekarzowi swoje zdanie w tym zakresie.
O ile powyższe normy są adresowane do lekarzy, o tyle zgodnie z treścią art. 9 ust. 8 u.p.p. pacjent, w tym małoletni, który ukończył 16 lat, lub jego ustawowy przedstawiciel mają prawo do uzyskania od pielęgniarki, położnej przystępnej informacji o jego pielęgnacji i zabiegach pielęgniarskich. Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 57, poz. 602 z późn. zm.; dalej jako u.z.p.p.) pielęgniarka, położna udziela pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu informacji o stanie zdrowia pacjenta, w zakresie koniecznym do sprawowania opieki pielęgnacyjnej.

Poza informacją o stanie zdrowia, pacjentowi przysługuje również prawo do informacji o prawach pacjenta oraz udzielanych świadczeniach zdrowotnych. Zgodnie z art. 11 u.p.p., pacjent ma prawo do informacji o prawach pacjenta określonych w tej ustawie oraz w przepisach odrębnych (m.in. w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty), uwzględniającej ograniczenia tych praw określone w tych przepisach. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych udostępnia tę informację w formie pisemnej, poprzez umieszczenie jej w swoim lokalu, w miejscu ogólnodostępnym. W przypadku pacjenta niemogącego się poruszać informację, o której mowa w ust. 1, udostępnia się w sposób umożliwiający zapoznanie się z nią w pomieszczeniu, w którym pacjent przebywa. Również art. 20 u.z.p.p. nakłada na pielęgniarkę i położną obowiązek informowania pacjenta o jego prawach.

Pacjent ma prawo do informacji o rodzaju i zakresie świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych, w tym o profilaktycznych programach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, realizowanych przez ten podmiot. Podobnie jak w przypadku informacji o prawach pacjenta, podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych udostępnia tę informację w formie pisemnej, poprzez umieszczenie jej w swoim lokalu, w miejscu ogólnodostępnym. W przypadku pacjenta niemogącego się poruszać informację udostępnia się w sposób umożliwiający zapoznanie się z nią w pomieszczeniu, w którym pacjent przebywa.

2. Udzielenie pacjentowi informacji jako warunek uzyskania świadomej zgody

W prawie polskim traktuje się udzielenie pacjentowi dostatecznych informacji jako warunek konieczny wyrażenia przez pacjenta zgody na interwencję medyczną. Orzecznictwo sądów polskich jest w tej materii bardzo bogate. W orzeczeniu z dnia 7 marca 1974 r.2 Sąd Najwyższy stwierdził: "Jeżeli skutki zabiegu operacyjnego są do przewidzenia, a przed jego dokonaniem pacjent nie został poinformowany, to brak pouczenia pacjenta o normalnych przy tego rodzaju zabiegu następstwach w zdrowiu operowanego nie wyłącza odpowiedzialności Skarbu Państwa za wyrządzoną powodowi szkodę z powołaniem się na wyrażoną przez pacjenta uprzednio zgodę". W innym orzeczeniu3 Sąd Najwyższy orzekł: "Wymóg zgody chorego na dokonany zabieg jest tylko wtedy zachowany, gdy chory zostanie należycie poinformowany - stosownie do okoliczności danego przypadku - o konkretnych możliwościach w zakresie leczenia, w szczególności zaś o względzie wskazań zabiegu operacyjnego jako jednego z ewentualnych sposobów leczenia. Brak wyraźnej zgody chorego na dokonanie w takim wypadku zabiegu czyni zabieg prawnie nieusprawiedliwionym (...)". We wcześniejszym wyroku4 Sąd Najwyższy stwierdził: "gdy za operacją przemawiają jedynie względne wskazania, jest szczególnie niezbędne, aby lekarz pouczył pacjenta, że proponowany zabieg może wprawdzie i normalnie powinien przynieść poprawę, może jednak także wywołać stany zapalne i pogorszenie. Chodzi o to, aby pacjent z całą świadomością poddał się zabiegowi, nie chcąc ponosić ryzyka pogorszenia". Prezentowana linia orzecznicza jest respektowana także przez sądy niższych instancji; Sąd Apelacyjny w Poznaniu powiedział5: "Zgoda pacjenta na operację przeprowadzoną przy zastosowaniu krążenia pozaustrojowego w braku pouczenia o ryzyku powikłań, w tym uszkodzenia centralnego układu nerwowego może być uznana za nieskuteczną."

W sytuacji, gdy pacjent wyrażając zgodę na interwencję medyczną, nie posiada wystarczającej wiedzy o planowanym zabiegu, przyjmuje się, że udzielona zgoda jest wadliwa skutkuje odpowiedzialnością cywilną świadczeniodawcy6. Sąd Najwyższy w cytowanym orzeczeniu z dnia 28 sierpnia 1972 r. zauważył, iż brak pouczenia w ogóle lub pouczenie nie o wszystkich normalnie możliwych skutkach zabiegu stanowi o bezskuteczności zgody i oznacza dokonanie zabiegu z naruszeniem ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty7.

W toku ewentualnego procesu cywilnego, na pozwanym lekarzu/zakładzie opieki zdrowotnej spoczywać będzie ciężar udowodnienia, iż pacjent został należycie poinformowany8. W interesie szpitala lub indywidualnie praktykującego lekarza leży więc udokumentowanie faktu uzyskania zgody po udzieleniu pacjentowi odpowiednich informacji. Zagadnienie to precyzuje wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2004 r.9. "Ponieważ strona pozwana wywodzi skutek prawny w postaci wyłączenia jej odpowiedzialności w następstwie działania w warunkach braku bezprawności, przeto na niej spoczywa, z mocy art. 6 Kodeksu cywilnego, ciężar udowodnienia faktu wyłączającego bezprawność jej działania, a takim faktem jest wykazanie udzielenia pacjentowi przystępnej informacji, jako zdarzenia poprzedzającego wyrażenie uświadomionej zgody na zabieg i następnie dopiero wykonanie tego zabiegu."
(...)

Marcin Śliwka