NIK: program Strategmed nie przyczyni się do zwalczania chorób cywilizacyjnych

Według Najwyższej Izby Kontroli cele i wskaźniki programu strategicznego badań naukowych „Profilaktyka i leczenie chorób cywilizacyjnych” Strategmed opracowano nieprawidłowo, a program realizowany był niezgodnie z przyjętym harmonogramem i planem finansowym. W rezultacie nie spełni on swojego celu, jakim miał być postęp w zwalczaniu chorób cywilizacyjnych.

NIK stwierdziła, że nieprawidłowa była struktura programu, gdyż brakowało bezpośredniej zależności między celami szczegółowymi, a celem głównym, a sama realizacja programu nie była objęta właściwym monitoringiem ani analizą ryzyka. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju nie prowadziło też systematycznej jego ewaluacji oraz nie przeprowadziło w badanym okresie kontroli merytorycznej projektów.

Nowe zasady funkcjonowania NCBiR, tworzone w 2010 roku, miały szczególnie dotyczyć strategicznych programów badań naukowych, zgodnych z wytycznymi Krajowego Programu Badań. Strategmed był pierwszym takim programem, zatwierdzonym przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego w czerwcu 2012 roku.

W programie zdefiniowano bazowe i docelowe wartości wskaźników poszczególnych celów szczegółowych oraz określono system zarządzania programem. Nie określono jednak wskaźników stopnia realizacji celu głównego dotyczącego efektów w zakresie leczenia i profilaktyki zdrowotnej. Program miał być monitorowany poprzez wskaźniki produktu, rezultatu oraz wpływu przyjęte dla celów szczegółowych, mimo że nie zachodził bezpośredni związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy celem głównym a celami szczegółowymi.

Minister zdrowia miał nieznaczny udział w opracowaniu Strategmed, co wynikało z ustawy o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju. Ograniczało to skuteczność interwencji publicznej, W rezultacie program Strategmed nie odpowiadał wprost  zdefiniowanym potrzebom przez ministra zdrowia w zakresie zwalczania chorób cywilizacyjnych.

Niewykorzystane środki

Wartość programu, przewidzianego do realizacji w latach 2012-2017, ustalono na poziomie 800 mln zł. W rzeczywistości do maja 2017 roku wydano niewiele ponad 40 procent środków. Opóźnienia proceduralne przy zawieraniu umów skutkowały niezgodnym z przyjętym planem finansowym przekazywaniem środków publicznych. W ramach programu doszło też do nadmiernego rozproszenia środków przez ich podział bez wyraźnych priorytetów. W ocenie NIK oznacza to, że osiągnięcie zasadniczego postępu w zwalczaniu chorób cywilizacyjnych - celu głównego programu - będzie bardzo trudne lub wręcz niemożliwe.

NIK stwierdziła też, że Narodowe Centrum Badań i Rozwoju nie przestrzegało określonych w programie ram czasowych i finansowych. Realizacja projektów wyłonionych w kolejnych trzech konkursach programu Strategmed została opóźniona w stosunku do założeń harmonogramu nawet o trzy lata (termin realizacji projektów z III konkursu upływa najwcześniej w I półroczu 2020 roku przy zakładanym w programie terminie - I połowa 2017 roku).

Zdaniem NIK w takiej sytuacji rzetelnym i celowym działaniem byłoby rozważenie racjonalności dalszej realizacji programu lub przynajmniej dostosowanie harmonogramu i planu finansowego programu do zaistniałych okoliczności.

 [-DOKUMENT_HTML-]

Nieadekwatnie do celu głównego określono dwa cele szczegółowe, dotyczące stworzenia zespołów badawczych o silnej pozycji międzynarodowej oraz wzrostu pozycji międzynarodowej Polski w zakresie badań naukowych. Izba stwierdziła, że związek z celem głównym pośrednio miał jedynie trzeci cel - transfer know-how i nowych technologii w zakresie profilaktyki, diagnostyki, terapii i rehabilitacji z polskich instytucji naukowych do gospodarki.

Wskaźniki realizacji programu nie odnosiły się bezpośrednio do poprawy warunków i skuteczności leczenia pacjentów w Polsce w zakresie chorób onkologicznych, kardiologicznych lub neurologicznych, a jedynie do efektywności naukowej zespołów badawczych.

Oceniając projekt programu zwrócono uwagę, że było to pierwsze działanie w czterech obszarach nauki i praktyki medycznej (neurologii i zmysłów, onkologii oraz medycyny regeneracyjnej), jakie podejmowało potrzebę kompleksowego wspierania badań w Polsce na rzecz poprawy jakości życia osób z chorobami cywilizacyjnymi, wpisując się zarazem w cele polityki innowacyjności. W dokumencie nie dokonano jednak  wyboru działań priorytetowych, wynikających z oceny istotnych potrzeb w zakresie profilaktyki i diagnostyki chorób. Zdaniem NIK, prawidłowo sformułowany program badawczy na temat profilaktyki i leczenia umożliwiłby poprawę stanu opieki medycznej poprzez wdrażanie efektów badań naukowych prowadzonych w ramach Strategmed.

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju prawidłowo określiło system wyboru projektów oraz kryteria oceny wniosków o dofinansowanie i wyboru recenzentów, w programie Strategmed. Wprowadziło również procedury unikania konfliktu interesów dotyczące członków Komitetu Sterującego. Jednakże Centrum nie w pełni stosowało obowiązujące zasady oceny projektów oraz przyznawania dofinansowania.

Brak kontroli realizacji

Centrum nie prowadziło całościowego monitoringu realizacji ani systematycznej ewaluacji programu. Brak pełnych danych na temat postępów realizacji, w tym danych pochodzących bezpośrednio z kontroli u beneficjentów, ograniczał możliwość prowadzenia kompleksowej analizy ryzyka.

NIK skontrolowała siedem projektów realizowanych w Strategmed, obejmujących 22 procent ogólnej wartości dofinansowania założonego w programie i stwierdziła, że w czterech z nich naruszono zasady wydatkowania, ewidencjonowania oraz rozliczania otrzymanego dofinansowania. Dodatkowo w jednym z nich stwierdzono również odstępstwa od rzeczowych założeń jego realizacji, które mogą skutkować niepełnym osiągnięciem założonych celów.

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju wprowadziło i stosowało procedury pozyskiwania ocen merytorycznych wniosków konkursowych oraz raportów z realizacji projektów programu Strategmed. W ramach przyjętych procedur przestrzegano zasad obiektywizmu i bezstronności między innymi poprzez egzekwowanie deklarowania konfliktu interesów zarówno od ekspertów zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Jednak NCBiR nie zawsze skutecznie egzekwowało od ekspertów sporządzanie pełnych, obejmujących wszystkie kryteria określone w ustawie o NCBiR, ocen wniosków składanych przez jednostki naukowe oraz inne podmioty zainteresowane udziałem w programie.

 [-OFERTA_HTML-]

NCBiR monitorowało realizację projektów na podstawie raportów okresowych oraz wniosków o płatność. Jednak stwierdzane przez ekspertów nieprawidłowości wynikające z przedkładanych raportów oraz formułowane przez nich rekomendacje kontroli merytorycznych, uwzględniających sposób i efekty prowadzonych badań, nie były przez NCBiR adekwatnie wykorzystywane.

Konieczna modyfikacja

Zdaniem NIK, pionierski i jednocześnie pilotażowy charakter programu, czynił z niego przedsięwzięcie podwyższonego ryzyka, wymagające większej aktywności kontrolnej. Tymczasem w ramach 48 kontroli przeniesionych przez NCBiR z roku 2016 na 2017 zaplanowano przeprowadzenie dwóch. W stosunku do projektów dofinansowanych w ramach I konkursu programu Najwyższa Izba Kontroli uważa to za działanie spóźnione.

W celu usunięcia nieprawidłowości w realizacji programu Stretegmed oraz zwiększenia jego skuteczności, zwłaszcza w zakresie osiągnięcia celu głównego, Najwyższa Izba Kontroli uznaje za niezbędną jego modyfikację oraz zmonitowanie realizacji.

Modyfikacja miałaby polegać na zapewnieniu spójności celu głównego z celami szczegółowymi oraz określeniu mierników celu głównego programu. Dyrektor Naukowego Centrum Badań i Rozwoju powinien przeprowadzać systematyczną kontrolę projektów w programie i dokonywać systematycznej ewaluacji zgodnie z przyjętymi założeniami i w sposób adekwatny do zaistniałych potrzeb i zdiagnozowanych ryzyk.