RPO prof. Marcin Wiącek zaskarżył decyzję Rady Ministrów z 27 grudnia 2021 r. w sprawie zmiany od 1 stycznia 2022 r. granic gmin przez włączenie do dotychczasowego obszaru gminy Bełchatów obszaru obrębu ewidencyjnego Wola Grzymalina, o powierzchni 2061,59 ha, z gminy Kleszczów.
Co istotne, na przekazanych terenach znajduje się m.in. Elektrownia Bełchatów, której podatki olbrzymią kwotą zasilały budżet gminy Kleszczów. Oznacza to praktycznie, że wpływy te przejęła gmina Bełchatów.
Zaskarżonej czynności RPO zarzucił, że została podjęta z naruszeniem art. 4 ust. 3 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym w związku z art. 15 ust. 2 Konstytucji RP - poprzez przyjęcie projektu rozporządzenia zmieniającego granice gmin w sposób dowolny, w oderwaniu od ustawowych i konstytucyjnych dyrektyw dokonywania takich zmian. Wniósł o stwierdzenie jej bezskuteczności w zaskarżonym zakresie.
Czytaj: Gmina, jak chłop pańszczyźniany, przy podziale nie ma nic do powiedzenia>>
Rząd wyrównał proporcje dochodów
Zmianę granic rząd motywował nieosiągnięciem przez gminy, których dotyczy projekt, porozumienia w tej sprawie. Przedstawiono też proces konsultacyjny i opiniodawczy z gminą Bełchatów w związku z procedurą zmiany granic oraz odniesiono się do nieprzedstawienia opinii przez Radę Gminy Kleszczów. Opisano także negatywną co do zmiany granic opinię strony samorządowej Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego oraz propozycje alternatywnego rozwiązania „sporu terytorialnego” między gminami.
Wyjaśniono również uwarunkowania finansowe gmin: „Dla gminy Kleszczów są to bezpośrednie korzyści z umiejscowienia Elektrowni Bełchatów oraz Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów na jej terenie, które umożliwiły gminie zbudowanie w poprzednich latach >>poduszki finansowejGmina Bełchatów nie może zaś czerpać z korzyści finansowych związanych z funkcjonującym w jej pobliżu górnictwem w celu rozwoju gminy, mimo że Elektrownia i Kopalnia w sposób oczywisty oddziałują na środowisko w tej gminie”.
W uzasadnieniu decyzji rządu można było przeczytać, że zasadniczym celem zmiany granic miało być zniwelowanie dysproporcji w dochodach poszczególnych gmin. Za jej dokonaniem miał przemawiać fakt, że „proponowana zmiana granic urzeczywistni konstytucyjną zasadę sprawiedliwości społecznej”.
Potrzebna sądowa kontrola decyzji
Rzecznik przypomniał, że Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 12 czerwca 2019 r. (sygn. akt U 1/19) TK podkreślił, że „rozporządzenie w sprawie ustalenia lub zmiany granic jednostki samorządu terytorialnego nie ma charakteru normatywnego i nie należy do kategorii określonej w art. 188 pkt 3 Konstytucji. To, że akt ten pośrednio oddziałuje na sytuację prawną podmiotów prawa, nie znaczy, że można z niego wywieść reguły postępowania o charakterze generalnym i abstrakcyjnym". TK skierował w tej sprawie dwie sygnalizacje do Sejmu i Prezesa Rady Ministrów. Stwierdził w nich m.in., że postanowienia rozporządzeń Rady Ministrów wydawanych na podstawie art. 4 ust. 1 i 2 ustawy o samorządzie gminnym dotyczące tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia i ustalania granic gmin wymykają się spod kontroli ich poprawności sprawowanej - jako kontrola konstytucyjności (hierarchicznej zgodności norm) - przez Trybunał Konstytucyjny oraz - jako kontrola sądowoadministracyjna legalności aktów i decyzji administracyjnych - przez sądy administracyjne".
Rzecznik stwierdza, że podziela pogląd o konieczności zapewnienia skutecznej kontroli sądowej takich rozstrzygnięć Rady Ministrów. Dotychczas żaden organ uprawniony do zainicjowania procesu legislacyjnego w celu kompleksowego rozstrzygnięcia problemu nie podjął działań dla wykonania sygnalizacji TK. Dlatego Rzecznik postanowił skorzystać z jedynego środka prawnego, mogącego doprowadzić do oceny materialnoprawnych aspektów rozstrzygnięcia Rady Ministrów co do zmiany granic gmin.
RPO podkreśla, że interwencję w tej sprawie do niego zwrócił się Związek Gmin Wiejskich RP. Zasadniczym motywem skargi jest zapewnienie możliwości sądowej kontroli tego rodzaju rozstrzygnięć. Wobec stabilnego w ostatnich latach kierunku orzecznictwa TK - z którego wynika ograniczenie trybunalskiej kontroli zmian granic wyłącznie do formalnej oceny zgodności tych rozporządzeń z normami ustaw i Konstytucji RP - materialną kontrolę zgodności z prawem zmian granic zdolne jest zapewnić wyłącznie sądownictwo administracyjne.