Coraz głośniej słychać o problemach finansowych naszych miast. Wśród dłużników znalazło się „najbardziej polskie z polskich miast” - miasto Zabrze. Zabrze, jak wynika z informacji przekazywanych w przestrzeni publicznej, do końca 2024 roku musi wykupić obligacje krótkoterminowe na kwotę 75 milionów złotych. Jeśli tego nie uczyni pojawi się ryzyko wypowiedzenia miastu umów dłużnych, które łącznie opiewają na kwotę około 168 mln zł.
Miasto zatem gwałtownie tnie wydatki. Ofiarą programu oszczędnościowego Zabrza stały się nawet świąteczne iluminacje. Miasto Zabrze jest akcjonariuszem piłkarskiego multi-mistrza Polski Górnika Zabrze. Największym dłużnikiem spośród polskich gmin była miejscowość Ostrowice. „Była” gdyż wobec gigantycznego zadłużenia została zlikwidowana.
Przeczytaj także: Samorządy nadal mają łagodniejsze rygory zarządzenia budżetami
Niewypłacalność państw
Prawo o niewypłacalności zostało zaprojektowane głównie w celu zapewnienia maksymalizacji zaspokojenia wierzycieli z majątku przedsiębiorców i jako instrument oddłużenia konsumentów. Jest to niezbędna dziedzina współczesnego prawa. Co do zasady każda działalność biznesowa wiąże się z ryzykiem. Z kolei życie w społeczeństwie wymaga zaciągania długów na zaspokojenie różnych potrzeb (mieszkaniowych, edukacyjnych, konsumpcyjnych, itp.). Postępująca dewaluacja pieniądza fiducjarnego coraz częściej wpędza w długi gospodarstwa domowe.
Jednakże ani państwa, ani miasta (inne wewnątrzpaństwowe podmioty prawa) z zasady nie podlegają przepisom o niewypłacalności podmiotów prawa cywilnego. Państwa posiadają immunitet jurysdykcyjny. Nie oznacza to jednak, że państwa nie mogą stać się faktycznie niewypłacalne. Niewypłacalność państwa może być wewnętrzna (a zatem w stosunku do obywateli, co się może przejawiać np. w braku funduszy na wypłaty pensji urzędnikom, świadczeń emerytalnych i rentowych dla obywateli). Niewypłacalność państwa może mieć charakter zewnętrzny. Chodzi tu o sytuację, w której np. państwo nie spłaca swoich pożyczek zagranicznych czy innych zewnętrznych zobowiązań. Wierzycielami państwa mogą być inne podmioty prawa publicznego międzynarodowego (inne państwa), międzynarodowe instytucje finansowe, zagraniczne banki prywatne, itp.
Niewypłacalność państw jest stosunkowo częstą sytuacją zarówno w historii, jak i obecnie. Przyczyny niewypłacalności państwa mogą być bardzo różne. Mogą wynikać z trudno spłacalnego długu publicznego, nagłych niespodziewanych, negatywnych zjawisk (wojny, kataklizmy, itp.). Niewypłacalność państw może być przedmiotem szczególnej regulacji prawnej. Możliwa jest regulacja dotycząca zapobiegania niewypłacalności, wczesnego ostrzegania o niewypłacalności, priorytetów w wykonywaniu zobowiązań, itp.
Czytaj w LEX: Niewypłacalność jednostek samorządu terytorialnego. Diagnostyka i możliwości przeciwdziałania zjawisku > >
Niewypłacalność miast staje się faktem
XXI wiek przyniósł wiele spektakularnych przypadków „formalnej” niewypłacalności (tzn. stwierdzonej na podstawie miarodajnych przepisów) dużych miast czy innych terytorialnych jednostek administracyjnych. Na przykład w USA niewypłacalność dotknęła:
- w 2009 roku- Vallejo,
- w 2011 roku - Jefferson County (hrabstwo),
- w 2012 roku - Stockton, San Bernardino (miasto) i San Bernardino County (hrabstwo),
- w roku 2013 Detroit.
Z kolei w Wielkiej Brytanii niewypłacalnymi stały się:
- Northamptonshire (2018),
- Croydon (2019),
- Slough (2019),
- Birmingham (2023).
Katastrofy finansowe wielu miast cechowały się wprost gargantuiczną wysokością zadłużenia. Zjawiska te pojawiły się w bogatych państwach „pierwszego świata”.
Gminy mogą stać się niewypłacalne z wielu powodów. Niewypłacalność może wynikać z jednego zdarzenia albo może być efektem narastających procesów zadłużania się gminy. W tym pierwszym przypadku może być to np. przegranie przez gminę sprawy cywilnej (zwłaszcza w oparciu pozew zbiorowy), defraudacja środków publicznych, nieudana inwestycja. Niewypłacalność może być następstwem zniszczeń wywołanych przez nadzwyczajną katastrofę naturalną. W tym drugim przypadku przyczyną niewypłacalności może być: deindustrializacja, depopulacja mieszkańców gminy, znaczące zmniejszenie się kohorty podatników podatków gminnych, złe zarządzanie finansami gminnymi, koszty wykonywania zadań własnych w zakresie edukacji czy ochrony zdrowia, rosnące koszty utrzymania infrastruktury gminnej, rosnące koszty obsługi wyemitowanych obligacji miejskich. Na przykład niewypłacalność Detroit w USA wiązała się z kryzysem branży motoryzacyjnej, wyludnieniem miasta, utratą bazy podatkowej, zapaścią usług publicznych (a w tym zapewnienia ochrony przed przestępczością).
Sprawdź w LEX: Niewypłacalność płynnościowa jako przesłanka ogłoszenia upadłości > >
Gmina w Polsce bez zdolności upadłościowej
W Polsce żadna z jednostek samorządu terytorialnego nie posiada zdolności upadłościowej ani restrukturyzacyjnej Niemniej w niektórych innych systemach prawnych wprowadzone zostały specyficzne regulacje prawne na wypadek niewypłacalności miast. Tytułem przykładu można wskazać przede wszystkim na rozdział dziewiąty U.S. Bankruptcy Code. Legislacja dotycząca tzw. municipial bankruptcy w USA sięga lat 30-tych XX wieku i była następstwem wydarzeń z czasów Wielkiego Kryzysu. Kolejnym motorem zmian legislacyjnych był kryzys finansowy Nowego Jorku w 1976 r. Przepisy o niewypłacalności gminnej (local government units) zawiera ustawodawstwo obowiązujące na Węgrzech, w Rumunii, we Włoszech, w Szwajcarii, Kolumbii, RPA
Zadłużenie gmin w Polsce stanowi realny problem, a to jednoznacznie uzasadnia sens poszukiwania odpowiednich środków prawnych na wypadek niewypłacalności. W stosunku do mienia gminnego może być prowadzone postępowanie egzekucyjne celem zaspokojenia należności pieniężnych. Zadłużona gmina może być zatem zainteresowana tzw. ochroną przed wierzycielami, która stanowi instytucję właściwą prawu o niewypłacalności. Gminy pełnią kluczową rolę w świadczeniu usług dla ludności (edukacja, zaopatrzenie mieszkańców w wodę, wywóz nieczystości, ochrona zdrowia, utrzymanie infrastruktury, itp.) a i ich niewypłacalność może zakłócić świadczenie tych usług. „Rozlanie się” zjawiska niewypłacalności gmin mogłoby stanowić poważne zagrożenie dla finansów całego państwa. Zatem czas na dyskusję o potrzebie niewypłacalności municypalnej w Polsce.
Prof. dr hab. Rafał Adamus, radca prawny, wykładowca w Katedrze Prawa Gospodarczego i Finansowego Uniwersytetu Opolskiego, arbiter w Sądzie Polubownym przy Regionalnej Izbie Gospodarczej w Katowicach
Zobacz także w LEX: Przyczyny, uwarunkowania oraz sposoby przeciwdziałania niewypłacalności gmin - teoria i praktyka > >
Cena promocyjna: 51.6 zł
Cena regularna: 129 zł
Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 64.5 zł 
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.