Ustawa z dnia 12 października 2017 r. o świadczeniu rekompensacyjnym z tytułu utraty prawa do bezpłatnego węgla określiła zasady wypłaty rekompensat w wysokości 10 tys. zł osobom, które utraciły prawo do bezpłatnego węgla i złożyły odpowiedni wniosek. Ustawa ta zakładała równocześnie bardzo krótki okres przyjmowania wniosków - zaledwie 21 dni.

Ponieważ zainteresowanie otrzymaniem rekompensaty było ogromne, do czterech przedsiębiorstw wypłacających świadczenie - Spółki Restrukturyzacji Kopalń SA, Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA, Tauron Wydobycie SA i Lubelskiego Węgla Bogdanka SA - wpłynęło łącznie 240,4 tys. wniosków, z których pozytywnie rozpatrzono 212,0 tys. i w okresie od grudnia 2017 r. do marca 2018 r. z dotacji przyznanej przez Ministra Energii wypłacono świadczenia w łącznej kwocie 2 115 248,3 tys. zł.

W związku z brakiem możliwości rozpatrzenia wszystkich złożonych wniosków w tak krótkim czasie oraz z uwagi na pojawiające się sygnały społeczne o pominięciu pewnych grup osób, które powinny otrzymać rekompensaty (przede wszystkim wdów i sierot po pracownikach zmarłych w czasie trwania stosunku pracy), Minister Energii dostrzegł potrzebę ponownego uregulowania kwestii tego świadczenia. W konsekwencji 22 stycznia 2019 r. w życie weszła ustawa z dnia 23 listopada 2018 r. o świadczeniu rekompensacyjnym z tytułu utraty prawa do bezpłatnego węgla oraz z tytułu zaprzestania pobierania bezpłatnego węgla przez osoby niebędące pracownikami przedsiębiorstwa górniczego. Umożliwiła ona kontynuowanie w 2019 r. rozpatrywania wniosków o wypłatę rekompensaty, które wpłynęły na podstawie ustawy o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r. Przewidywała również trzymiesięczny okres składania nowych wniosków, których wpłynęło 12,6 tys. Do 30 września 2019 r. pozytywnie rozpatrzono 7,3 tys. i z dotacji przyznanej przez Ministra Energii wypłacono świadczenie w łącznej kwocie 65 365,4 tys. zł.

Odpowiednio zaplanowane działania

Minister Energii prawidłowo określił zadania jednostek uczestniczących w procesie przyznawania, przekazywania, monitorowania i rozliczania dotacji na wypłaty rekompensat. Doprowadził też do tego, że w budżecie państwa w latach 2017-2019 były wystarczające środki na ten cel (2 353,8 mln zł w latach 2017-2018  i 67,6 mln zł w 2019 r. według stanu na 30 września).

Konieczna korekta opóźniła rozpoczęcie wypłaty rekompensat

W 2019 r. nierzetelnie określił jednak (zawyżył o 36,5 mln zł, a następnie o 54,5 mln zł) potrzebną kwotę, co zakwestionował Minister Finansów. Konieczna korekta opóźniła rozpoczęcie wypłaty rekompensat na podstawie nowej ustawy o pięć tygodni (nastąpiło 5 lipca wobec zakładanego w tej ustawie 1 czerwca 2019 r.). Minister Energii bezzwłocznie zawarł w latach 2017-2019 z przedsiębiorstwami wypłacającymi świadczenie umowy o przekazanie dotacji, jednakże w umowach z 2017 r. i 2018 r., zamiast ustalić stopniowe przekazywanie środków na wypłaty rekompensat, postanowił o ich jednorazowym przekazaniu z góry, w pełnej kwocie. Wskutek tego Spółka Restrukturyzacji Kopalń SA i Jastrzębska Spółka Węglowa SA miały do dyspozycji nawet przez trzy miesiące znaczne kwoty wolnych środków (pierwsza z ww. spółek kwoty 131,0 mln zł i 21,6 mln zł, a druga - na nieoprocentowanym rachunku bankowym - kwotę 37,8 mln zł), które nie mogły być w tym czasie przeznaczone na sfinansowanie innych zadań publicznych. Tymczasem środki dotacji winny być przekazywane w transzach, w szczególności w 2018 r., kiedy proces wypłacania rekompensat trwał blisko trzy miesiące.

Szeroka akcja informacyjna

Po wejściu w życie ustaw o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r. i z 2018 r. przedsiębiorstwa upubliczniły prawidłowe informacje o możliwości i warunkach ubiegania się o to świadczenie, wykorzystując m.in. prasę, radio i Internet. Wykonały obowiązek zamieszczenia na swoich stronach internetowych wzoru wniosku o wypłatę rekompensaty. Informacje w powyższym zakresie upubliczniło również Ministerstwo Energii na swojej stronie internetowej.

Proces rozpatrywania wniosków i wypłaty przebiegał prawidłowo

Przedsiębiorstwa wypłaciły rekompensaty osobom uprawnionym we właściwej kwocie i formie. Przyjęły jednakże do rozpatrzenia łącznie 4,5 tys. (84,7%) wniosków złożonych po terminie wyznaczonym w ustawie o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r., z czego pozytywnie rozpatrzyły 3,7 tys. i wypłaciły rekompensaty w łącznej kwocie 36 310,0 tys. zł. Było to wynikiem nieznajdującego oparcia w przepisach tej ustawy przedłużenia przez Ministra Energii terminu na składanie wniosków o wypłatę rekompensaty z 14 do 18 listopada 2017 r. Izba dostrzegła, że działanie Ministra Energii miało na celu wypłacenie rekompensat także osobom spóźnionym ze złożeniem wniosku.

Osobom nieuprawnionym przedsiębiorstwa odmówiły wypłaty rekompensaty, dochowując formy pisemnej, podając przyczynę odmowy oraz prawidłowe pouczenie o uprawnieniu do odwołania się do sądu. Przypadki pozostawienia wniosków bez rozpoznania były skutkiem nieuzupełnienia przez wnioskodawców braków w tych wnioskach lub załączonych dokumentach w terminie siedmiu dni od doręczenia wezwania w tej sprawie.

Stwierdzono jednak, że w 660 przypadkach (0,3% wniosków o wypłatę rekompensaty złożonych na podstawie ustawy o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r.) przedsiębiorstwa nie wypłaciły rekompensat, powołując się na niespełnienie przez wnioskodawców wymogów, które nie wynikały z obowiązujących przepisów. W szczególności nie wypłacono rekompensat wdowom, które ponownie wyszły za mąż. Ponadto niesłusznie wymagano, żeby renciści posiadali ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, a wdowy i sieroty - do renty rodzinnej nie tylko na dzień utraty uprawnienia do bezpłatnego węgla, ale również na dzień wejścia w życie ustawy o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r. lub na dzień złożenia wniosku o wypłatę rekompensaty. Wynikało to z błędnej interpretacji przepisu art. 2 pkt 1 tej ustawy, który określał, kto jest uprawniony do rekompensaty.

Przedsiębiorstwa wypłacające prawidłowo rozliczyły środki dotacji otrzymanej w 2017 r. i 2018 r. oraz zwróciły niewykorzystane kwoty.

Minister Energii sprawował prawidłowy nadzór nad wykorzystaniem dotacji, w szczególności poprzez przeprowadzenie kontroli przez pracowników Ministerstwa i Agencji Rozwoju Przemysłu SA (podmiotu, któremu Minister zlecił monitorowanie wykorzystania dotacji) we wszystkich przedsiębiorstwach wypłacających. Pracownicy tych jednostek wyjaśniali również wątpliwości interpretacyjne dotyczące przepisów ustaw o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r. i z 2018 r. oraz problemy zgłoszone przez przedsiębiorstwa w rozpatrywaniu konkretnych wniosków o wypłatę rekompensaty.

Ponadto NIK stwierdziła nieprawidłowości, które nie miały istotnego wpływu na kontrolowaną działalność i polegały na:

  • nierzetelnym określeniu w umowach o przekazanie dotacji zadania, którego realizacją obciążono przedsiębiorstwa, wymaganej formy rozliczenia dotacji przyznanej na ten cel oraz zasad, na jakich Minister Energii może kontrolować w przedsiębiorstwach wykorzystanie przekazanych środków;
  • zaniechaniu przez Spółkę Restrukturyzacji Kopalń SA w siedmiu przypadkach wypłaty rekompensat na podstawie ustawy o świadczeniu rekompensacyjnym z 2017 r., pomimo że osoby uprawnione w terminie (do 30 marca 2018 r.) uzupełniły wymagane dokumenty (rekompensaty w tych przypadkach wypłacono dopiero w lipcu 2019 r. na podstawie ustawy o świadczeniu rekompensacyjnym z 2018 r.);
  • wypłaceniu w czterech przypadkach rekompensat w łącznej kwocie 40,0 tys. zł osobom uprawnionym, pomimo niespełnienia przez nie wymogów formalnych (nieprzedłożenia w terminie wymaganych dokumentów);
  • niedopełnieniu przez Spółkę Restrukturyzacji Kopalń SA obowiązku przechowywania kopii wydanych odmów wypłaty rekompensaty, jak również nieudokumentowaniu wezwań do uzupełnienia braków, skierowanych do wnioskodawców.

Bez wniosków pokontrolnych

Z uwagi na jednorazowy charakter zadania wypłacenia świadczenia rekompensacyjnego oraz zakończenie jego realizacji z końcem 2019 r., Najwyższa Izba Kontroli nie sformułowała wniosków systemowych.