Nie pozbawia go to prawa do uczestnictwa w życiu innych wspólnot o charakterze terytorialnym (wioski, osiedla, państwa, Europy) i transterytorialnym (parafie kościelne, organizacje pracownicze i inne). Celem niniejszego artykułu jest wskazanie znaczenia obiektów kultury sakralnej i tożsamości religijnej w kształtowaniu tożsamości i wizerunku jednostek osadniczych i wspólnot lokalnych. U podstaw rozważań przyjęto tezę, że ze względu na historyczne uwarunkowania geopolityczne polskich regionów, których skutkiem były liczne zmiany w podziałach administracyjnych i ruchy migracyjne ludności, obiekty sakralne pełniły i pełnią materialną i duchową podstawę kształtowania tożsamości i wizerunku tzw. małych ojczyzn.

Identyfikacja tożsamości religijnej i tożsamości jednostek osadniczych

Tożsamość to zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań aktora społecznego o samym sobie [Bokszański, 2002]. Z definicji tej wynika indywidualność tożsamości, swoiste właściwości ciała i umysłu: wygląd, osobowość, wiedza, poglądy, przekonania, wartości, wierzenia itp. Cechy te są jednak odnoszone zawsze do grupy społecznej, dzięki której i przez którą osoba umiejscawia samą siebie w rzeczywistości społecznej i sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora. W ten sposób wyróżnia się tożsamość indywidualną i społeczną. Tożsamość społeczna osoby jest pochodną jej przynależności do grup społecznych i jest związana z odgrywanymi rolami społecznymi. Jedna z tych ról bywa na ogół rolą kluczową, wyznaczającą tożsamość indywidualną osoby [Szacka, 2003]. Składnikami tożsamości społecznej są natomiast [Szczepański, 2009]:
– indywidualna identyfikacja z regionem, lokalną społecznością i kulturą;
– funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni (poczucie odrębności);
– przypisanie do przestrzeni i miejsc (perspektywa geograficzna);
– świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń i symboli;
– związek indywidualny i zbiorowy z dziejami danego miejsca i jego bohaterami;
– wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja ekonomiczna;
– istnienie szczególnych dla danego obszaru form budownictwa i układu przestrzennego.

Odmianą grupowej tożsamości społecznej jest tożsamość kulturowa definiowana jako tożsamość społeczna zbiorowości, ujmowana w kategoriach „inności”, czy też „swojskości” danej kultury w stosunku do innych kultur, w tym również do religii. Wymiar religijny tożsamości obejmuje trzy podstawowe komponenty postaw [Libiszowska-Żółtkowska, red., 2009]:
– emocjonalny – wyuczone przez jednostkę reakcje na pozaempiryczne sacrum;
– kognitywny – opanowane przez jednostkę sposoby myślenia i mówienia (granie roli);
– behawioralny – dopełnianie rytuałów, praktyk religijnych i prac na rzecz kościoła.

Tożsamość jednostki osadniczej i określenie jej znaczenia w kształtowaniu wizerunku tej jednostki można identyfikować jako strategicznie zaplanowany i operacyjnie określony system samoprezentacji zorientowany wewnętrznie i zewnętrznie, a dokładniej – tożsamość jednostki osadniczej to zbiór cech oraz właściwości strukturalnych i funkcjonalnych, które w sposób jednoznaczny i efektywny umożliwiają określenie jej pozycji wśród innych podmiotów. Zespół specyficznych atrybutów umożliwia rozpoznanie organizacji, jej identyfikację i wyróżnienie spośród grupy innych, podobnych organizacji [Szromnik, 2008].

O tożsamości jednostki osadniczej świadczą zatem możliwe do wyróżnienia grupy aktywności ważne dla różnych interesariuszy, takie jak: atrakcyjność osadnicza i inwestycyjna, jakość kapitału społecznego i usług publicznych, infrastruktura techniczna, bezpieczeństwo publiczne, ład przestrzenny i ochrona środowiska.

Obiekty sakralne w kształtowaniu wizerunku jednostek osadniczych

Wizerunek jednostki osadniczej (miasta, wsi, gminy) obejmuje elementy realne (wielkość, lokalizacja, struktura przestrzenna, stan i rodzaj zabudowy itp.) oraz elementy pozarealne, emocjonalne, odzwierciedlające nastawienie uczuciowe. Wizerunek jednostki osadniczej jest złożony z następujących komponentów [Glińska, Florek, Kowalewska, 2009]:
– poznawczych (kognitywnych), czyli wiedzy na temat miejsca;
– emocjonalnych (afektywnych), czyli stopnia sympatii wobec określonego ośrodka;
– behawioralnych, czyli gotowości do podjęcia działań związanych z określonym miejscem;
– ewaluacyjnych, czyli sposobów oceny danego miejsca.

W siedmioelementowej koncepcji marketingu terytorialnego wizerunek jest identyfikowany jako rzeczywisty wygląd fizyczny (physical evidence) wykorzystujący aspekty wizualne terytorium komunikowane z otoczeniem oraz proces zarządzania świadczeniem usług publicznych, czyli zapewnienie, że korzystający z produktu i usługi danego terytorium są traktowani w sposób zgodny z wizerunkiem terytorium [Florek, 2007].

Wizerunek można zatem postrzegać jako element tożsamości. Określany jest jako image, obraz lub wizja, czyli suma obserwacji i spostrzeżeń jednego podmiotu o innym, poczynionych na podstawie zarejestrowanych wcześniej informacji, a po przetworzeniu dających pewne wyobrażenie złożone z faktów, postaw, opinii, sądów, a także uczuć.

Wizerunek pełni podstawowe cztery funkcje: upraszczającą (selektywne postrzeganie realnych cech), porządkującą (informacje o wizerunku nakładają się na siebie, uzupełniają, wzbogacają i weryfikują), minimalizacji ryzyka (decyzji lokalizacyjnych i migracyjnych) oraz orientacyjną (pierwszy sygnał do podjęcia wstępnych decyzji i dalszego poszukiwania faktów). Prawidłowy wizerunek jednostki osadniczej powinien być: aktualny i wiarygodny (potwierdzony w faktycznych cechach), prosty (oparty na cesze kluczowej), atrakcyjny (budzący pozytywne odczucia), niepowtarzalny, autentycznie wyjątkowy, niestereotypowy, zbudowany na oryginalnym motywie [Szromnik, 2008].

Wizerunek jednostki osadniczej wynika więc z mentalnego postrzegania tej jednostki przez obserwatora (otoczenie). Postrzeganie to obejmuje przekonania, idee i wrażenia o danym miejscu (pamięć z dzieciństwa, pierwsza praca itp.). Wizerunku nie można mylić ze stereotypem, który jest obrazem uproszczonym i zniekształconym przez pozytywne lub negatywne nastawienie do danego miejsca.

Podsumowanie

Obiekty sakralne są najstarszymi budowlami i jako takie są ważnym elementem w krajobrazie każdej jednostki osadniczej. Stanowią one cząstkę historii i kultury terenów jako całości oraz świadectwo zachowanej odrębności regionalnej, a także wynikającej z niej lokalnej tożsamości kulturowej grup społecznych wsi, parafii, gmin i powiatów. Tożsamość ta jest przeciwstawiana duchowej pustce i poczuciu niepewności, która zagraża kulturze społecznej, a przejawia się w poczuciu dezorientacji jednostek i całych grup społecznych.

Tożsamość społeczna w wymiarze lokalnym jest oparta głównie na przynależności lub jej braku do grupy religijnej (parafii). Grupa ta, z kolei, sygnalizuje dopuszczenie jednostki do tej grupy albo jej eliminację. Każda przynależność wymaga bowiem stosowania się do obowiązujących zachowań osobistych i wręcz manifestowania ich w kontaktach z innymi członkami grupy, niezależnie od faktycznego emocjonalnego stosunku do danej religii.

Poczucie przynależności do lokalnej społeczności w wymiarze religijnym i terytorialnym wyznacza część tożsamości indywidualnej w sferze interesów osobistych i grupowych, a także w sferze ponadpartykularnych interesów obejmujących aktywność obywatelską.


Obiekty sakralne wchodzą w skład oferty terytorialnej jako specyficzny subprodukt terytorium. W dłuższej perspektywie czasu obiekty te można rozpatrywać jako wpływające na wizerunek jednostki osadniczej oraz jako narzędzia, za pomocą których jest kształtowana tożsamość tych jednostek. Obiekty sakralne zawsze bowiem łączyły ludzi i ich kultury w określonej przestrzeni terytorialnej.

Tożsamość i wizerunek jednostek osadniczych powinny być budowane na podstawie dwóch grup cech: cech ekonomiczno-finansowych i organizacyjnych, które można nazwać twardymi, oraz cech mentalnych, dotyczących preferowanych stylów zachowań ludzi, ich poziomu intelektualnego oraz uznawanych wspólnych wartości w sferze przekonań i symboli.

Obiekty sakralne łączą obie te sfery, gdyż są jednocześnie wspólnym symbolem zewnętrznym wspólnych przekonań religijnych, moralnych, komunikacji interpersonalnych i zachowań w sferze egzystencjalnej. Wokół obiektów sakralnych, a w szczególności wokół kościołów parafialnych, skupiało się nie tylko życie religijne, ale także życie duchowe i społeczne, co budowało i buduje nadal tożsamość mieszkańców określonej jednostki osadniczej, a jednocześnie jest elementem wizerunku przestrzeni terytorialnej tej jednostki osadniczej.

Bibliografia

1. Bokszański Z. (2002), Encyklopedia socjologii, t. IV (S–Ż), Oficyna Naukowa, Warszawa.
2. Florek M. (2007), Podstawy marketingu terytorialnego, Akademia Ekonomiczna, Poznań.
3. Glińska E., Florek M., Kowalewska A. (2009), Wizerunek miasta, od koncepcji do wdrożenia, Wolters Kluwer business, Warszawa.
4. Libiszowska-Żółtkowska M., red. (2009), Tożsamości religijne w społeczeństwie polskim, Difin, Warszawa.
5. Szacka B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa.
6. Szczepański M.S., Materiały dla studentów, http://tg.net.pl/szczepanski.
7. Szromnik A. (2008), Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku, Oficyna Wolters Kluwer business, Kraków.