Udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego oraz edukacji prawnej to zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, realizowane przez powiaty. NIK już po raz kolejny badała czy system nieodpłatnej pomocy prawnej i poradnictwa działa prawidłowo i efektywnie. Pierwsza kontrola przeprowadzona w 2018 roku wykazała, że nie gwarantuje on równego dostępu do pomocy prawnej na etapie przedsądowym i nie zapewnia efektywnego wydatkowania środków publicznych.

Tym razem skontrolowano działania 19 starostw powiatowych w latach 2020-2023 w: Hajnówce, Sokółce, Nowym Dworze Gdańskim, Wejherowie, Będzinie, Bieruniu, Miechowie, Wadowicach, Bartoszycach, Ostródzie, Gnieźnie, Grodzisku Wielkopolskim, Jaśle, Kolbuszowej, Białogardzie, Stargardzie, Sieradzu i Wieruszowie oraz w Zwoleniu.

- Biorąc pod uwagę, że od 2019 r. zwiększył się zakres przedmiotowy ustawy o nieodpłatne poradnictwo obywatelskie, to efektywność systemu nie dość, że nie poprawiła się od poprzedniej kontroli NIK, to jeszcze realnie się pogorszyła – napisano w komunikacie pokontrolnym.

 

 

Czytaj w LEX: Osoba uprawniona do otrzymania nieodpłatnej pomocy prawnej >

Kosztowny system wykorzystywany tylko w 25 procentach

Jak ustalili kontrolerzy Izby, w ramach systemu punkty nieodpłatnej pomocy prawnej działały pięć dni w tygodniu przez cztery godzinny dziennie. W każdym z nich udzielano średnio jednej porady dziennie w czasie do jednej godziny. Zaznaczono jednak, że średnia liczba porad znacząco różniła się pomiędzy poszczególnymi powiatami – od 0,4 do 2,1 porady dziennie. Oznacza to, że potencjał systemu wykorzystywany jest tylko w 25 proc.

Tymczasem, jak podsumowała Izba, w latach 2020 - 2023 (I półrocze) na utrzymanie punktów porad prawnych oraz na honoraria dla prawników wszystkie powiaty w kraju otrzymały z budżetu państwa łącznie 351 mln zł. W objętych kontrolą starostwach było to blisko 15 mln zł.

- Średni koszt udzielenia jednej porady w kontrolowanych jednostkach wyniósł 248 zł (wahał się od 91,56 zł do 3003 zł w zależności od powiatu). Tak znaczna rozpiętość tych wartości wynikała z różnicy w liczbie porad udzielonych w poszczególnych punktach. Z analizy danych wynika, że zainteresowanie beneficjentów nieodpłatną pomocą prawną było stosunkowo niewielkie. Starostowie na ogół nie posiadali informacji ilu było odbiorców działań z zakresu edukacji prawnej oraz nie dokonywali pomiaru efektywności tych działań – wskazuje NIK.

Zobacz w LEX: Organizacja pomocy prawnej >

Prawie połowa porad udzielonej w ramach nieodpłatnej pomocy prawnej i poradnictwa dotyczyło prawa cywilnego. 20 proc. stanowiły porady z zakresu prawa rodzinnego. Tylko 0, 2 proc. stanowiły porady  związane z działalnością gospodarczą. Najczęściej z porad korzystały osoby:

  • w wieku 35–45 lat (21,2 proc),
  • w wieku 45–55 lat (18, 3 proc.)
  • w wieku 65–75 lat ( 15, 9 proc.)

Tylko 0,2 proc. porad udzielano osobom, które nie ukończyły 18 roku życia, a 0,5 proc. osobom, które miały ponad 85 lat.

Przeczytaj także: Dotacja na nieodpłatną pomoc prawną nadal poniżej oczekiwań powiatów

Bez rzetelnej kontroli

W ocenie NIK, większość skontrolowanych jednostek zapewniała odpowiednie warunki prawne i organizacyjne dla realizowania nieodpłatnej pomocy prawnej i poradnictwa. Większość realizowała zadania dotyczące świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej i poradnictwa w porozumieniu z gminami. Jednak ponad połowa lokalizacji punktów na pomoc prawną, określanych w tych porozumieniach, nie była poprzedzona żadnymi analizami, co jak podkreśla Izba, powinno być standardem, tak żeby punkty działały w łatwo dostępnych dla obywateli miejscach.

- Liczba punktów w okresie objętym kontrolą była zgodna z przepisami ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej. Lokale były najczęściej usytuowane w największych miejscowościach powiatu. W kilku powiatach punkty były czynne do godz. 16:00, co osobom aktywnym zawodowo lub uczącym się mogło utrudniać korzystanie z nich. Kontrolerzy NIK przeprowadzili oględziny w 43 punktach. Jak się okazało jedna trzecia z nich nie spełniała wymogów rozporządzenia w sprawie nieodpłatnej pomocy prawnej, a najpoważniejsze nieprawidłowości dotyczyły niedostosowania lokali do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

NIK wskazuje też, że nie wszystkie umowy zawierane przez powiaty z organizacjami pozarządowymi oraz adwokatami lub radcami prawnymi spełniały wymogi ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, a rozliczanie środków przekazanych organizacjom pozarządowym na zadania z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego oraz edukacji prawnej odbywało się na podstawie sprawozdań, które nie zawsze były rzetelnie weryfikowane. W ocenie NIK starostowie nie zapewnili rzetelnej i w pełni skutecznej kontroli nad realizacją powierzonych zadań.

 

Po kontroli NIK skierowała wnioski

do Rady Ministrów o:

  • podjęcie inicjatywy ustawodawczej mającej na celu doprecyzowanie przepisów ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, która wyeliminuje rozbieżności interpretacyjne co do charakteru prawnego uchwały organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego w sprawie programu współpracy z organizacjami pozarządowymi.

do Ministra Sprawiedliwości o:

  • rzetelne rozpoznanie potrzeb społecznych dotyczących nieodpłatnej pomocy prawnej i poradnictwa oraz zidentyfikowanie barier w dostępie do takiego wsparcia;
  • rozważenie wprowadzenia do systemu mechanizmów pomiaru jego jakości i efektywności, tak aby możliwa była ocena rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych, a także zapewnione było świadczenie usług w zakresie nieodpłatnej pomocy i poradnictwa na jednakowym, możliwie wysokim poziomie profesjonalizmu;
  • kontynuowanie działań zmierzających do skutecznego wprowadzenia zdalnego świadczenia pomocy jako stałej możliwości, której wybór należałby do beneficjenta pomocy;
  • rozważenie, po dokonaniu analiz, wprowadzenia możliwości dostosowywania czasu i częstotliwości dyżurów do rzeczywistego zainteresowania poradami mieszkańców.

do starostów o:

  • zamieszczanie w umowach postanowień dotyczących zabezpieczenia interesów powiatu, czy gwarantujących powiatowi prawo do przeprowadzania kontroli świadczonych usług;
  • zapewnienie świadczenia usług w lokalach spełniających wymogi zawarte w rozporządzeniu w sprawie nieodpłatnej pomocy prawnej;
  • przeprowadzanie, co najmniej raz w roku, analiz skali udzielanej pomocy w poszczególnych punktach w celu optymalizacji pomocy świadczonej mieszkańcom powiatu w zakresie nieodpłatnej pomocy i poradnictwa oraz identyfikacji ewentualnych barier w dostępie do tej pomocy;
  • zapewnienie kontroli realizacji powierzonych zadań z ww. zakresu.