Rewitalizacja obszarów depresyjnych delty Wisły

Celem artykułu jest zainspirowanie potrzeb rewitalizacji specyficznych obszarw problemowych, do ktrych zaliczyć można obszary depresyjne. Studium przypadku oparto na analizie programu rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego w kontekście specyficznych uwarunkowań infrastrukturalnych, ekonomicznych, społecznych i geopolitycznych tego obszaru.

Rewitalizacja obejmuje zespół działań interwencyjnych, których celem jest odwrócenie niekorzystnych tendencji na obszarach problemowych. Z rewitalizacją związana jest odnowa techniczna (aspekt techniczny), zmiana pełnionej funkcji dotychczasowych zasobów (aspekt ekonomiczny), przy jednoczesnym ukierunkowaniu na ochronę wartości kulturowych i wzrost aktywności społeczności pozostającej w danej przestrzeni terytorialnej (aspekt społeczny).

Specyfika obszaru delty Wisły


Ze względu na warunki hydrologiczne, delta Wisły podzielona jest Wisłą i Nogatem na: Żuławy Gdańskie, Żuławy Wielkie i Żuławy Elbląskie. Na terenach depresyjnych i przyległych do nich przydepresyjnych, czyli na tzw. Żuławach Niskich (2,10 m p.p.m. – 2,5 m n.p.m.) stopień zagrożenia powodziowego jest bardzo wysoki. Ta część Żuław jest całkowicie spolderyzowana i jej istnienie oraz zagospodarowanie jest możliwe wyłącznie dzięki ciągłym zabiegom obejmującym utrzymanie wałów i eksploatację pompowni oraz regulację warunków wodnych na polderach.

Specyfiką Żuław jest również fakt, że ich sieć hydrograficzna leży w całości poza zlewiskiem Wisły. Należą one bezpośrednio lub przez Nogat do zlewni Zalewu Wiślanego i Jeziora Drużno, połączonych rzeką Elbląg (ok. 14,5 km, jedyna rzeka w Polsce, której nurt jest odwracany, w zależności od poziomu wód Zalewu Wiślanego i kierunków wiatru) oraz przez Martwą Wisłę do Zatoki Gdańskiej.


Intensyfikacja produkcji rolniczej na jednostce powierzchni powoduje zmniejszanie się zapotrzebowania na tereny rolnicze. Proces ten wskazuje, że obecnie nie jest już aktualna podstawowa przyczyna polderyzacji, czyli pozyskiwanie nowych obszarów rolniczych położonych poniżej poziomu morza. Niestety, poniesione już nakłady na pozyskanie i zagospodarowanie tych terenów, coraz większa wartość zgromadzonego na nich majątku i przez to, coraz większa wartość dodana tam wytwarzana, powodują wzrost ryzyka strat powodziowych. Złudne poczucie bezpieczeństwa, które powstaje po odbudowie obwałowań, prowadzi do dalszych inwestycji i zwiększania intensywności zagospodarowania, co tylko powiększa potencjał strat powodziowych. Najogólniej można powiedzieć, że na strategiczne wybory mają tu wpływ także względy inne niż prakseologiczna skuteczność i ekonomiczność. Wskazać należy na stan obecny jako skutek wcześniejszego zaangażowania, czyli stworzenia przestrzeni osadniczej, produkcyjnej, więzi społecznych i tzw. społecznego osadzenia.


W omawianym obszarze kumulują się wszystkie problemy przestrzeni polderowej. Czynniki hydrometeorologiczne, które mogą występować osobno albo nakładać się i kumulować, to: wiatry, zatory, roztopy i opady. Jako źródła ryzyka i jednocześnie nośniki tego ryzyka wymienia się: obwałowania oraz obwałowane akweny, kanały i cieki, przestrzeń polderową, urządzenia polderowe, a także właściwości fizyczne gleb polderowych. Malejąca rola użytków rolnych w produkcji żywności sprawia, że nie można obecnie wykluczyć decyzji o renaturyzacji wybranych powierzchni polderowych [Liziński, 2007].

Główne założenia programu rewitalizacji obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego


Program rewitalizacji ma charakter komplementarny, w stosunku do już istniejących programów i strategii, a jego innowacyjność polega na uwzględnieniu oddziaływania transgranicznego. Celem nadrzędnym programu jest: wzrost poziomu i jakości życia mieszkańców obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego poprzez zwiększenie potencjału gospodarczego przy zapewnieniu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego i ładu przestrzennego. Dla realizacji tego celu określono trzy zasadnicze priorytety, w ramach których wyróżniono 10 działań i 43 poddziałania. Priorytety to:
- priorytet 1 - zapewnienie trwałego bezpieczeństwa przeciwpowodziowego,
- priorytet 2 - rewitalizacja obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego,
- priorytet 3 - podniesienie poziomu cywilizacyjnego oraz pobudzenie działalności proinnowacyjnej z zachowaniem specyfiki przyrodniczej i kulturowej.


W programie dokonano oceny zróżnicowania wpływu inwestycji na rozwój gospodarczy regionu uznając, że skoro obszar delty Wisły ma być objęty rozwojem i zasiedlonym, to przede wszystkim należy zagwarantować bezpieczeństwo przeciwpowodziowe. Zadania wskazane do realizacji w tym priorytecie wskazano do bezwzględnej realizacji i wyłączono z tej oceny. Przyjęte dziesięć czynników rozwojowych, które w opinii ekspertów uznano za najbardziej przydatne, zgrupowano w dwie kategorie: rozwój gospodarczy i rozwój cywilizacyjny. Metodą ekspercką przypisano im odpowiednią wagę. Ocenie poddano kilkadziesiąt projektów inwestycji złożonych przez starostwa powiatowe: Gdańska, Malborka, Nowego Dworu Gdańskiego, Kwidzyna, Sztumu, Tczewa, Braniewa, Miasta Elbląg i Powiatu Elbląskiego. W ten sposób ustalono hierarchię ważności planowanych inwestycji na zdynamizowanie rozwoju regionu.

Program zawiera również stanowisko ekspertów Obwodu Kaliningradzkiego pozytywnie oceniające dążenie do uruchomienia przejścia granicznego pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradzkim „Mamonowo-Grzechotki 2”. Dostrzeżono również możliwości współpracy przygranicznych szkół wiejskich, wskazując je jako potencjalne centra życia społecznego, pobudzające aktywność i inicjatywy mieszkańców. W zakresie ochrony wód Zalewu Wiślanego potwierdzono jedynie konieczność wspólnych działań na poziomie samorządów nadzalewowych i na poziomie krajowym, gdyż żadna ze stron nie jest w stanie zrealizować tych zamierzeń samodzielnie.

Podsumowanie


Analizowany program inwentaryzuje i akcentuje specyfikę obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego. Wskazuje on na najwyższe w kraju zagrożenia powodziowe, wysoki potencjał agroekologiczny, unikalne walory środowiska geograficznego, przyrodniczego i kulturowego oraz szczególne problemy społeczne. Efekty programu mają przyczynić się do lepszego wykorzystania potencjału wewnętrznego regionu pod względem gospodarczym oraz ochrony systemu wodnego tego obszaru. W programie chodzi przede wszystkim o zdynamizowanie rozwoju obszaru przeżywającego problemy społeczno-gospodarcze.


Podejmując się oceny uwarunkowań realizacji programu rewitalizacji obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego, należy zdać sobie sprawę ze związków jakie tu zachodzą pomiędzy generowaniem wartości ziemi, jej ceną, rentą i efektami zewnętrznymi. Wartość lokalizacyjna ziemi jako czynnika produkcji, a tym samym depresyjnego obszaru Żuław, zmieniała się (malała) wraz z uprzemysławianiem się społeczeństwa, a współcześnie wraz ze wzrostem znaczenia produkcji usług. Przykładem może być tu porównanie zmiany wartości lokalizacyjnej (wzrostu wartości) Podhala, wraz ze wzrostem udziału usług w PKB. W tym kontekście należy uznać za zasadne podejmowanie działań rewitalizacyjnych tego obszaru, ze względu na niską rentowność produkcji rolniczej, a tym samym niską zdolność inwestycyjną podmiotów zajmujących się tą produkcją, a zlokalizowanych w tym obszarze.


Program, jako dokument, nie jest niestety wolny od wad. Istotną jego słabością jest brak części dotyczącej monitoringu, ewaluacji i kontroli realizacji działań oraz osiągania poszczególnych celów. W kontekście podnoszonej w programie aktywizacji gospodarczej, w tym rozwoju turystycznego wykorzystania obszaru, stosunkowo mało miejsca poświęcono kwestii rozwoju sieci transportowej. Pominięto całkowicie problem budowy kanału (przekopu) Mierzei Wiślanej. Ze względów geopolitycznych projekt ten wydaje się być kluczowym dla rewitalizacji badanego obszaru. Brak jest też odniesienia do oceny oddziaływania na środowisko poszczególnych działań, co w obecnym stanie prawnym jest koniecznością. Mankamentem programu jest brak wskazania zarządcy programu (operatora, koordynatora, pełnomocnika) zaangażowanych w program stron. Jest to szczególnie ważne ze względu na położenie problemowego obszaru w granicach administracyjnych dwóch województw i sąsiedztwo z Obwodem Kaliningradzkim. Dostrzegana jest także wyraźna nierównowaga w sferze finansowej. Złożoność procesu, potęgowana liczbą potencjalnych uczestników, wymaga integracji z bieżącą i planowaną polityką rozwoju oraz zewnętrznymi źródłami finansowania. We wskazanych działaniach brak jest jasnego montażu finansowego.


Reasumując można stwierdzić, że mimo swej niedoskonałości, oceniany program spełnia swoje zadanie koordynujące procesy rewitalizacyjne tej specyficznej przestrzeni terytorialnej, przynajmniej w sferze poznawczej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że dotychczas rozwijane funkcje rolnicze tego obszaru tracą na znaczeniu i niezbędne jest podejmowanie wszelkich inicjatyw, które zapobiegać będą peryferyzacji i marginalizacji tego regionu w zidentyfikowanych w programie sferach zagrożeń.

Bibliografia:


1. Liziński T., Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty 2007.
2. Program rewitalizacji gospodarczej obszaru delty Wisły i Zalewu Wiślanego, Marszałek Województwa Pomorskiego, Marszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Gdańsk 2006.