Karygodny błąd sądu w Lubinie, który odebrał lekką ręką matce pięciomiesięczną córkę, mimo że Ośrodek Pomocy Społecznej w Polkowicach przekonywał, że może ona samodzielnie zajmować się dziećmi , to tylko jeden z wielu przykładów świadczących o doniosłej roli instytucji publicznych w kształtowaniu oblicza rodziny. Niewłaściwa ingerencja w funkcjonowanie rodziny może wyrządzić jej olbrzymią krzywdę i stać się przyczyną wielu poważnych problemów.

 


Dzieci potrzebują szczególnej ochrony i pomocy ze strony rodziców. Gdy pomoc ta przestaje być skuteczna a rodzina przeżywa trudności w opiekowaniu się i wychowywaniu dzieci, niezbędny staje się udział podmiotów realizujących zadania z zakresu wspierania rodziny. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j.Dz.U. z 2013 r.,poz. 135 z późn. zm., dalej u.w.r.) w art. 2 ust. 1 przyjmuje, że wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych to zespół planowych działań mających na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania tych funkcji. Z kolei system pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieci w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców (art. 2 ust. 2 u.w.r.).

W przypadku gdy ośrodek pomocy społecznej poweźmie informację o rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, pracownik socjalny przeprowadza w tej rodzinie wywiad środowiskowy, na zasadach określonych w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182). Po przeprowadzeniu wywiadu, pracownik socjalny dokonuje analizy sytuacji rodziny (por. art. 11 ust. 2 u.w.r.). Na kanwie tych rozważań trzeba zaznaczyć, że pomoc państwa ma charakter substydiarny, tj. dopuszcza interwencję organów państwa tylko w takich przypadkach, w których osoba lub rodzina rzeczywiście nie mają możliwości samodzielnego przezwyciężania trudności życiowych ( por. wyrok NSA w Warszawie z 31 marca 2012 r., sygn. I OSK 1920/11). Zatem, osoby i rodziny powinny przezwyciężać trudne sytuacje życiowe, wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Dopiero niemożność samodzielnego ich pokonania stanowi przesłankę włączenia się instytucji państwa, bowiem pomoc społeczna ma charakter uzupełniający (por. wyrok NSA w Warszawie z 29 sierpnia 2008 r., sygn. akt I OSK 840/07). Jeżeli z analizy wynika konieczność przydzielenia rodzinie asystenta rodziny, pracownik socjalny występuje do kierownika ośrodka pomocy społecznej z wnioskiem o jego przydzielenie (por. art. 11 ust. 3 u.w.r.). Bliższego wyjaśnienia wymaga określenie użyte przez ustawodawcę w kwestii ,,rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych”. W pewnej mierze wskazówką jest art. 8 ust. 1 u.w.r., który od strony przedmiotowej nakłada na wójta obowiązek zapewnienia wsparcia rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Zatem wójt powinien takiej rodzinie zapewnić wsparcie, które polega w szczególności na (por. art. 8 ust. 1 pkt 1-7 u.w.r.):
1)analizie sytuacji rodziny i środowiska rodzinnego oraz przyczyn kryzysu w rodzinie;
2)wzmocnieniu roli i funkcji rodziny;
3)rozwijaniu umiejętności opiekuńczo-wychowawczych rodziny;
4)podniesieniu świadomości w zakresie planowania oraz funkcjonowania rodziny;
5)pomocy w integracji rodziny;
6)przeciwdziałaniu marginalizacji i degradacji społecznej rodziny;
7)dążeniu do reintegracji rodziny.

Katalog tych działań ustawodawca pozostawia otwarty, słusznie przyjmując, że występujące problemy w rodzinie można będzie rozwiązywać także innymi sposobami, pod warunkiem że będą zgodne z celami jakie postawił ustawodawca. Nie wdając się w szersze dywagacje wynikające z treści art. 8 ust. 1 u.w.r., zadania tam sformułowane nałożone są na wójta w gminie. Podczas, gdy z ich nazbyt fundamentalnego brzmienia wynika, że może te zadania realizować nie tylko gmina, ale także inne podmioty administracji publicznej, z naczelnymi organami administracji publicznej włącznie. Tak można potraktować wzmocnienie roli i funkcji rodziny czy też rozwijanie umiejętności opiekuńczo-wychowawczych rodziny. Daleko posunięta ogólność brzmienia powoduje w efekcie brak skonkretyzowanych sformułowań, czyniąc ten przepis bardziej doktrynalnym, aniżeli praktycznym.@page_break@


Na stronę podmiotową zwraca uwagę art. 9 u.w.r., który przyjmuje, że rodzina może otrzymać wsparcie przez działania:
1)instytucji i podmiotów działających na rzecz dziecka i rodziny;
2)placówek wsparcia dziennego;
3)rodzin wspierających.


Przyczyny powodujące w efekcie trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych mogą leżeć po stronie samej rodziny. Przyjmując, że powodem udzielania pomocy społecznej osobom i rodzinom w myśl art. 7 u.p.s. jest na przykład ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, niepełnosprawność, bezrobocie, przemoc w rodzinie, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, alkoholizm i narkomania, to w efekcie czynniki te mogą przyczyniać się do niewłaściwego wypełniania funkcji opiekuńczo-wychowawczych w rodzinie. Czynniki zewnętrzne nie leżą po stronie samej rodziny. Pozostają niezależne od funkcjonowania rodziny, jednak, jeśli się pojawią to mogą również przyczyniać się do niewłaściwego wypełniania funkcji opiekuńczo-wychowawczych przez rodzinę. Klęska żywiołowa lub ekologiczna, zdarzenie losowe, sytuacja kryzysowa czy trudności w integracji cudzoziemców, to tylko niektóre przykłady mogące wpływać na sytuację rodziny, w konsekwencji powodując zachwianie we właściwym jej funkcjonowaniu.


W ramach pomocy rodzinie, to asystent rodziny udziela jej pomocy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych z dziećmi (por. art. 15 ust. 1 pkt 8 u. w. r.). Udziela wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach psychoedukacyjnych (pkt 11), a w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodzin, podejmuje działania interwencyjne i zaradcze (pkt 12). Może on też prowadzić indywidualne konsultacje wychowawcze dla rodziców i dzieci (pkt 13). W celu wsparcia rodziny dziecko może zostać objęte opieką i wychowaniem w placówce wsparcia dziennego (art. 18 ust. 1 u.w.r.), która zapewnia dziecku opiekę i wychowanie, pomoc w nauce i organizację czasu wolnego, zabawę i zajęcia sportowe oraz rozwój zainteresowań (art. 24 ust. 2 pkt 1-3 u.w.r.). W przypadku niemożności zapewniania dziecku opieki i wychowania przez rodziców, wprowadza się pieczę zastępczą, którą organizuje powiat. Piecza zastępcza jest sprawowana w formie rodzinnej i instytucjonalnej (art. 34 u.w.r.). Formami rodzinnej pieczy zastępczej są: rodzina zastępcza (spokrewniona, niezawodowa, zawodowa) oraz rodzinny dom dziecka. Instytucjonalnymi formami pieczy zastępczej są: placówka opiekuńczo-wychowawcza, regionalna placowka opiekuńczo-terapeutyczna oraz interwencyjny ośrodek preadopcyjny.


Piecza zastępcza zapewnia (art. 33 u.w.r.):
1) pracę z rodziną umożliwiającą powrót dziecka do rodziny lub gdy jest to niemożliwe – dążenie do przysposobienia dziecka;
2) przygotowanie dziecka do:
a) godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia,
b) pokonywania trudności życiowych zgodnie z zasadami etyki,
c) nawiązywania i podtrzymywania bliskich, osobistych i społecznie akceptowanych
kontaktów z rodziną i rówieśnikami, w celu łagodzenia skutków doświadczania straty
i separacji oraz zdobywania umiejętności społecznych;
3) zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych.


Jak wskazano wcześniej pieczę zastępczą organizuje powiat. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu. W przypadku pilnej konieczności, na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, możliwe jest umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej, na podstawie umowy zawartej między rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny lub miejscem prowadzenia rodzinnego domu dziecka. O zawartej umowie starosta zawiadamia niezwłocznie sąd. Umowa wygasa z chwilą zakończenia przez sąd postępowania z zakresu pieczy zastępczej.