Kwestia deportacji uchodźców stała się ostatnio ważnym tematem w Unii Europejskiej. Wzrost zainteresowania tym problemem wynika z niedawnych wydarzeń, takich jak atak w Solingen (Niemcy) w sierpniu 2024 roku, gdzie syryjski migrant zaatakował uczestników festiwalu, raniąc osiem i zabijając trzy osoby. W związku z tą sytuacją, władze w państwach członkowskich UE starają się zaostrzyć przepisy dotyczące przyjmowania uchodźców i ich deportacji w wyniku naruszenia przepisów imigracyjnych. W szczególności władze niemieckie rozważają wydalenie uchodźców, którzy nie spełniają wymogów niemieckiego prawa imigracyjnego. Kwestie te częściowo dotyczą uchodźców z Ukrainy.
Czytaj też: Strasburg: Deportacja osoby chorej psychicznie z naruszeniem jej praw
Jak przepisy w UE regulują deportację?
W UE deportacja uchodźców jest regulowana przez różne akty prawne. Należą do nich m.in.:
- dyrektywa Rady 2001/55/WE z 20 lipca 2001 r. dotycząca minimalnych standardów tymczasowej ochrony w przypadku masowego napływu wysiedleńców,
- decyzja wykonawcza Rady (UE) 2022/382 z 4 marca 2022 r. wprowadzająca tymczasową ochronę dla osób uciekających z Ukrainy oraz
- zalecenie Komisji (UE) 2023/682 z 16 marca 2023 r. dotyczące wzajemnego uznawania decyzji o deportacji i przyspieszania procesów powrotów.
Inne istotne dokumenty to m.in. :
- nowy pakt o imigracji i azylu (COM (2020)),
- „podręcznik powrotów” z 2017 r. oraz
- rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1953 ustanawiające europejski dokument podróży dla deportowanych obywateli państw trzecich.
Wszystkie te akty prawne są zgodne z konwencją dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r., Protokołem nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka z 1984 r., Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Kartą Praw Podstawowych UE."
Rola aktów prawnych dotyczących deportacji
Zakaz deportacji reguluje Konwencja Genewska, dotycząca statusu uchodźców z 1951 r. (art. 33). Zgodnie z tym artykułem, państwo nie może wydalić ani zawrócić uchodźcy do kraju, gdzie jego życie lub wolność byłyby zagrożone ze względu na rasę, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne.
Istnieją jednak wyjątki od tej zasady. Dotyczą one uchodźców, którzy stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa lub zostali skazani za poważne przestępstwa. Na przykład 30 sierpnia 2024 r., po raz pierwszy od 2021 r., Niemcy deportowały do Afganistanu osoby skazane za przestępstwa seksualne i przemoc. Cała procedura trwała około dwóch miesięcy. Aby uniknąć unieważnienia decyzji sądu z powodu obaw o ubóstwo deportowanych, każdemu z nich wypłacono 1000 euro. Rząd federalny Niemiec wspiera kraje związkowe w procesie deportacji uchodźców-przestępców.
W ślad za Niemcami, na początku września 2024 r. Austria ogłosiła zamiar deportacji afgańskich obywateli z wyrokami karnymi. Każdy przypadek będzie rozpatrywany indywidualnie przez Federalny Urząd ds. Migracji i Azylu. Współpraca państw europejskich w zakresie deportacji uchodźców ma na celu wzmocnienie bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego.
Kwestie deportacji cudzoziemców reguluje również Protokół nr 7 z 1984 r. do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. Zgodnie z nim, osoba przebywająca legalnie na terytorium danego państwa nie może być deportowana, chyba że decyzja zostanie podjęta zgodnie z prawem. Cudzoziemiec musi mieć możliwość:
- przedstawienia argumentów przeciwko deportacji;
- ponownego rozpatrzenia jego sprawy;
- stawienia się przed odpowiednim organem.
Zasada non-refoulement jest również uregulowana w art. 78 traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Zgodnie z tą zasadą przyznaje się ochronę międzynarodową i czasową, np. osobom wysiedlonym w wyniku wojny, jak w przypadku uchodźców z Ukrainy od 24 lutego 2022 r. Prawo do azylu oraz zasada non-refoulement są również zagwarantowane w Karcie praw podstawowych UE (art. 18, 19). Artykuł 18 gwarantuje prawo do azylu, natomiast art. 19 stanowi, że nikt nie może zostać wydalony do kraju, gdzie grozi mu kara śmierci, tortury lub nieludzkie traktowanie.
Zobacz w LEX: Deportacja może negatywnie wpłynąć na rozwój dzieci? Trzeba to ustalić > >
Zmiany w deportacji po 24 lutego 2022
Kwestia zapobiegania deportacji obywateli państw trzecich z UE stała się szczególnie istotna po 24 lutego 2022 r., kiedy Rosja rozpoczęła pełną inwazję na Ukrainę. W odpowiedzi na ten kryzys wprowadzono w życie dyrektywę Rady 2001/55/WE z 20 lipca 2001 r., która ustanawia minimalne standardy przyznawania tymczasowej ochrony w przypadku masowego napływu wysiedleńców oraz wspiera państwa członkowskie w podejmowaniu zrównoważonych działań na rzecz przyjęcia tych osób i radzenia sobie z konsekwencjami napływu. Dyrektywa została wdrożona decyzją Rady (UE) 2022/382 z 4 marca 2022 r., która określiła poziom masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy, zgodnie z art. 5 tej dyrektywy.
Od 4 marca 2022 r. tymczasowa ochrona zaczęła obejmować dwie grupy osób przebywających na terytorium państw członkowskich UE:
- obywateli Ukrainy, którzy zamieszkiwali na Ukrainie przed 24 lutego 2022 r., oraz
- bezpaństwowców lub obywateli państw trzecich, którzy byli objęci ochroną międzynarodową lub krajową w Ukrainie, a także członków ich rodzin.
Na mocy przepisów tej dyrektywy obywatele Ukrainy uzyskali prawo do tymczasowej ochrony, która zapewnia: natychmiastową ochronę, prawo do pobytu, dostęp do rynku pracy, mieszkań, pomocy społecznej, edukacji oraz opieki medycznej, w tym w nagłych przypadkach i leczenia podstawowych chorób.
W ten sposób przyznanie tymczasowej ochrony umożliwiło obywatelom Ukrainy legalny pobyt i korzystanie z szerokiego zakresu praw. Początkowo decyzja 2022/382 miała obowiązywać przez dwa lata, tj. do 2024 r., ale została przedłużona do 4 marca 2025 r. na mocy Decyzji Rady (UE) 2023/2409 z dnia 19 października 2023 r.
Analizując dyrektywę 2001/55/WE, można zauważyć związek między tymczasową ochroną a procedurą azylową. Osoby objęte tymczasową ochroną mają prawo ubiegać się o azyl, zgodnie z kryteriami i mechanizmami określonymi w Konwencji Dublińskiej z 1990 r., która wskazuje państwo odpowiedzialne za rozpatrzenie wniosku o azyl. Zasadniczo jest to państwo członkowskie UE, które przyjęło osobę w ramach tymczasowej ochrony.
Ponieważ tymczasowa ochrona ma charakter przejściowy, przewiduje ona zasady dotyczące powrotu do kraju pochodzenia. Preferowany jest dobrowolny powrót, ale w razie braku takiej możliwości może być stosowany powrót przymusowy. W takim przypadku państwo członkowskie UE musi wykazać, że nie istnieją powody humanitarne uniemożliwiające ten powrót oraz zadbać o sprawdzenie stanu zdrowia osoby, która ma zostać deportowana.
Sprawdź w LEX: Deportacja - interpretacja pojęcia - wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 18 lutego 2015 r., sygn. akt II OSK 1733/13 > >
Jak przebiega proces deportacji w UE?
Proces deportacji w Unii Europejskiej reguluje dyrektywa 2008/115/WE, która określa wspólne normy i procedury dotyczące powrotów obywateli państw trzecich, przebywających nielegalnie na terytorium państw członkowskich. Głównym celem tej dyrektywy jest zapewnienie skutecznej i humanitarnej polityki powrotowej, będącej istotnym elementem polityki migracyjnej UE. Dokument ten ustala zasady dotyczące powrotu osób, które nie spełniają lub przestały spełniać warunki wjazdu, pobytu lub zamieszkania w UE, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiednich zabezpieczeń proceduralnych oraz zachęcaniu do dobrowolnych powrotów.
Legalny pobyt uchodźcy w Unii Europejskiej kończy się w dwóch sytuacjach. W pierwszym przypadku, służby migracyjne wydają "decyzję powrotową", która rozpoczyna proces dobrowolnego wyjazdu obywatela państwa trzeciego z UE. W przypadku odmowy opuszczenia terytorium danego państwa członkowskiego, rozpoczyna się drugi etap, obejmujący zatrzymanie osoby i jej przymusową deportację.
Warto zaznaczyć, że jeśli obywatel państwa trzeciego posiada ważne zezwolenie na pobyt w innym państwie członkowskim UE, może powrócić na jego terytorium. Na przykład, jeśli obywatel Ukrainy posiadający zezwolenie na pobyt w Polsce podlega deportacji z Niemiec, ma prawo powrócić do Polski, gdzie może kontynuować pracę i naukę. W przypadku umowy dwustronnej między Polską a Ukrainą, Polska będzie odpowiedzialna za decyzję dotyczącą powrotu tej osoby do Ukrainy.
Decyzja o powrocie do kraju pochodzenia może przewidywać okres dobrowolnego wyjazdu od 7 do 30 dni. W pewnych sytuacjach okres ten może zostać przedłużony lub skrócony, a w przypadku ryzyka ucieczki lub zagrożenia dla bezpieczeństwa publicznego, nie przyznaje się go wcale. W okresie dobrowolnego wyjazdu mogą zostać nałożone pewne obowiązki, aby zapobiec ucieczce uchodźcy.
Zakaz wjazdu może być wydany wraz z decyzją nakazującą powrót, zwłaszcza jeśli osoba nie zrealizowała dobrowolnego wyjazdu lub nie dostosowała się do decyzji o powrocie. Okres zakazu wjazdu na terytorium UE ustalany jest indywidualnie, ale nie może przekroczyć 5 lat, chyba że dana osoba stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego lub narodowego.
Jeśli uchodźca nie spełnia warunków dobrowolnego powrotu, państwo członkowskie musi zapewnić jego przymusową deportację, chyba że istnieją szczególne okoliczności, np. zagrożenie dla życia lub zdrowia danej osoby. W takim przypadku stosuje się zasadę non-refoulement, która zakazuje odesłania osoby do kraju, gdzie mogłaby być narażona na poważne niebezpieczeństwo.
Dyrektywa ta ma zastosowanie do wszystkich państw członkowskich UE, z wyjątkiem Irlandii, oraz do państw strefy Schengen: Islandii, Norwegii, Szwajcarii i Liechtensteinu.
Kiedy nie wolno deportować?
Deportacja uchodźców z UE podlega ograniczeniom, które mają na celu ochronę ich praw podstawowych. Zgodnie z zasadą non-refoulement, zawartą w Karcie Praw Podstawowych UE, nikt nie może zostać odesłany ani poddany ekstradycji do kraju, gdzie grozi mu kara śmierci, tortury lub inne nieludzkie lub poniżające traktowanie. Zakazane są również deportacje zbiorowe, co oznacza, że każdy przypadek musi być rozpatrywany indywidualnie.
Ponadto uchodźcy i osoby ubiegające się o azyl nie mogą zostać deportowani do momentu zakończenia procesu rozpatrywania ich wniosków przez odpowiednie organy azylowe. Mają oni prawo pozostać w kraju przyjmującym aż do podjęcia ostatecznej decyzji.
Osoby wymagające szczególnej troski, takie jak małoletni bez opieki, kobiety w ciąży oraz osoby ciężko chore, objęte są specjalnymi środkami ochrony, aby zapobiec ich deportacji do krajów, gdzie mogliby doznać poważnej krzywdy.
Deportacja nie dotyczy również osób uznanych za uchodźców lub którym przyznano azyl polityczny. Nawet w przypadku odmowy nadania statusu uchodźcy lub jego utraty, osoby te nie mogą być deportowane wbrew swojej woli do kraju, gdzie groziłoby im prześladowanie ze względu na rasę, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne.
Zobacz w LEX: Deportacja osoby chorej psychicznie a Konwencja. Omówienie wyroku ETPC z dnia 7 grudnia 2021 r., 57467/15 (Savran) > >
Kiedy stosuje się deportację?
Rządy państw członkowskich UE mogą stosować deportację uchodźców z krajów trzecich w kilku głównych przypadkach:
- nielegalny pobyt uchodźców na terytorium Unii Europejskiej;
- zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego lub bezpieczeństwa obywateli danego państwa członkowskiego;
- nielegalne zatrudnienie obywateli państw trzecich, co prowadzi do ich nielegalnego pobytu w UE;
- naruszenie przepisów migracyjnych obowiązujących w danym państwie europejskim.
Deportacja musi być jednak przeprowadzana z poszanowaniem praw człowieka i podstawowych wolności. Obejmuje to przestrzeganie zasady sprawiedliwej i przejrzystej procedury decyzyjnej w sprawie powrotu, umożliwienie dobrowolnego wyjazdu poprzez zapewnienie wystarczającego czasu oraz stosowanie środków proporcjonalnych do celu wydalenia uchodźcy.
Natalia Mushak, prawnik DSK Kancelaria, profesor prawa z Narodowego Uniwersytetu Lotniczego w Kijowie
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
