Większość prawników nie spodziewa się wygaszenia konfliktu konstytucyjnego

Jedna czwarta prawników spodziewa się rozwiązania konfliktu konstytucyjnego po odejściu prof. Andrzeja Rzeplińskiego i po zmianach personalnych w TK. Jednak większość badanych jest zdania, że wprowadzanie kolejnych ustaw o Trybunale prowadzi do jego dalszej eskalacji - pisze Kamil Stępniak z Uniwersytetu w Białymstoku.

Czytaj: Trzy ustawy dot. TK podpisane i opublikowane>>


Środowisko prawników wobec sytuacji Trybunału Konstytucyjnego.
Badania socjologiczno-prawne

mgr Kamil Stępniak
Katedra Prawa Konstytucyjnego
Uniwersytet w Białymstoku



1. Wprowadzenie do założeń oraz pytań badawczych.

Wobec zmian zachodzących wokół instytucji Trybunału Konstytucyjnego oraz zmian legislacyjnych dotyczących zarówno ustroju sądu konstytucyjnego w Polsce, jak i statusu sędziów TK pojawia się wiele kontrowersji. Warto wyeksplikować, że debata na temat bytu jak i zasad na których powinno opierać się funkcjonowanie sądu konstytucyjnego jest często poparta argumentami populistycznymi, nie merytorycznymi, czy też po prostu stronniczymi.

W różnorodności głosów na temat sytuacji Trybunału Konstytucyjnego w Polsce warto zwrócić uwagę na opinię środowiska prawniczego. Ponieważ sytuacja stała się powszechna, a same okoliczności dotyczące TK nabrały wagi o charakterze państwowym, a z czasem nawet międzynarodowym, większość osób, niezależnie od wieku, wykształcenia, czy poglądów politycznych sformułowała swoje stanowisko na temat tzw. Kryzysu Konstytucyjnego.

Dlatego też w badaniach, które zostały przeprowadzone uwaga została poświęcona opinii prawników, którzy ze względu na wykonywaną profesję, dają rękojmię skorelowania swoich osobistych uwag z praktyką życiową, zawodową oraz z sytuacją prawną. Ta ostatnia zaś wydaje się najważniejsza dla określenia sytuacji TK.

Celem naukowym poniższych badań było określenie w jaki sposób środowisko prawników odnosi się zarówno do obecnej sytuacji Trybunału, ale także jego ustroju i funkcjonowania w aspekcie holistycznym - zarówno w przeszłości, teraźniejszości jak i możliwości prowadzenia obrad w przyszłości. Jako utylitarny cel prowadzonych ankiet chciałbym wskazać jak środowiska prawnicze wyobrażają sobie funkcjonowanie TK w przyszłości. Czy widzą oni dla niego miejsce w systemie ustrojowym, a także czy są zaniepokojeni obecnym stanem prawnym i faktycznym wokół tej instytucji.
Odpowiedź na powyższe pytania powinna dać nam całościowy obraz dotyczący opinii jurystów na temat obecnej sytuacji TK w Polsce. W badania odbyły się w dniach 11 - 30 listopada 2016, a udział w nich wzięło 388 prawników.

2. Metodologia prowadzonych badań.

Przeprowadzone badania miały charakter ilościowy. Zastosowaną metodą badawczą był sondaż diagnostyczny, techniką - ankieta, zaś narzędzie badawcze, które zostało zastosowane to kwestionariusz ankiety.

Ankieta składała się z 22 pytań, z czego 3 spośród nich miały charakter otwarty. Kwestionariusz ankiety został podzielony na 4 bloki tematyczne. Pośród nich możemy wyróżnić: blok I - obecne funkcjonowanie Trybunału Konstytucyjnego, blok II - kryzys konstytucyjny, blok III - przyszłość Trybunału Konstytucyjnego, oraz blok IV - dane społeczno - demograficzne.

Dobór próby nastąpił metodą celową, a próba założona wynosiła minimum 200 osób. Próba zrealizowana, jak wcześniej wspomniano to 388 osób. W pracy przyjęto metodę kategoryzacji wyników badań.

Na potrzebę powyższych badań założono szerokie rozumienie desygnatu słowa prawnik. Poprzez do badań zaproszono adwokatów, radców prawnych, sędziów, komorników legislatorów, oraz aplikantów powyższych korporacji prawniczych, pracowników sądów, pracowników instytucji rządowych i samorządowych pod warunkiem zajmowania stanowiska związanego ze stosowaniem lub tworzeniem prawa, pracowników naukowych uczelni wyższych, doktorantów, pracowników trzeciego sektora związanych z działalnością na rzecz prawa, magistrów prawa lub administracji, a także studentów wydziałów prawa. Takie rozwiązanie miało na celu przebadanie grupy osób posiadających wiedzę prawną oraz doświadczenie w niniejszej materii. Założeniem badania było bowiem odniesienie się do wiedzy oraz zdania respondentów mających świadomość prawa i jego znaczenia w społeczeństwie. Taki zabieg miał na celu przeprowadzenie badań empirycznych mających ukazać jak obywatele na co dzień zajmujący się tematyką stosowania prawa zapatrują się na potrzebę bądź brak potrzeby zmian wobec instytucji Trybunału Konstytucyjnego. Prawnicy sensu largo, jak zostało przyjęte do powyższych badań są obywatelami, którzy w stopniu wyższym powinni rozumieć społeczne oddziaływanie prawa oraz organizację ustrojów demokratycznych oraz instytucje będące niezbędnymi do zachowania demokratycznego państwa prawnego. 

Strukturę badanej grupy charakteryzuje ryc. 1.

Wśród osób badanych, zdecydowana większość z nich zadeklarowała zamieszkiwanie w mieście powyżej 500 tys. mieszkańców. Respondenci w zdecydowanej większości pochodzili z dużych ośrodków miejskich.



Respondentów zapytano także o wiek, w którym się znajdują. Przewarzająca część badanych znajdowała się w wieku 26-35 lat (33,8%), następnie 18-25 lat (27,8%), 20,9% respondentów znajdowało się w wieku 36-45 lat, zaś 17,5 % było powyżej 46 roku życia. W pytaniu znajdowała się odpowiedź mająca na celu weryfikację prawdomówność respondentów. Żaden z nich nie zadeklarował wieku poniżej 18 r.ż. pomimo istnienia takiej opcji.

3. Ocena dotychczasowego funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego (blok I).

Pierwszy z działów badań dotyczył oceny dotychczasowej pozycji ustrojowej Trybunału Konstytucyjnego, jego działalności oraz potrzeby funkcjonowania w demokratycznym państwie prawa. Ta część badań miała na celu ukazanie stosunku respondentów do instytucji sądu konstytucyjnego, w tym także oceny jego działalności oraz wyeksplikowanie oceny dotychczasowego dorobku orzeczniczego TK.
Pierwsze z pytań dotyczyło oceny działalności sądu konstytucyjnego w demokratycznym państwie prawa.

Zdecydowana większość respondentów (75,8%) opowiedziało się za niezbędnością działalności sądu konstytucyjnego w strukturze demokratycznego państwa. Natomiast 13,7% badanych nie zauważa potrzeby scentralizowanego modelu sądowej kontroli prawa.

Powyższe pytanie dotyczyło potrzeby istnienia sądu konstytucyjnego, nie zaś istnienia kontroli konstytucyjności prawa, wydaje się być zasadnym, że respondenci opowiadający się za nieistnieniem sądu konstytucyjnego w państwie mogli opowiedzieć się za zmianą modelu sądownictwa konstytucyjnego w Polsce na rzecz kontroli zdecentralizowanej (np. na wzór modelu amerykańskiego), lub za zniesieniem kontroli konstytucyjności prawa w całości.

Na podstawie badań przeprowadzonych przez Francisco Ramos Romeu, w 2003 roku, u progu XXI w. instytucja sądów konstytucyjnych była powszechna i istniała aż w 85 % z państw .
@page_break@

Niedostrzeganie dorobku i potrzeby istnienia sądu konstytucyjnego w państwie może być sprzężone ze złą oceną dotychczasowej działalności sądu konstytucyjnego w Polsce. Obecnie pojawiające się głosy wskazują na blokowanie przez TK zmian reformistycznych wprowadzanych przez partię rządzącą, orzekanie w oparciu o opcję i sympatię polityczną,

W tym miejscu trzeba zauważyć, że według danych dostępnych na dzień 17.12.2016 r. W 2015 do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęło 623 wniosków, pytań prawnych i skarg konstytucyjnych. Trybunał wydał 63 wyroki, 109 postanowień o umorzeniu postępowania oraz 427 postanowień kończących postępowanie na etapie kontroli wstępnej. Łącznie w 2015 zakończono 599 spraw. Tym samym wartość przyjętego w budżecie zadaniowym miernika zdefiniowanego jako stosunek liczby spraw rozpoznawanych przez Trybunał Konstytucyjny do ich wpływu w ciągu roku wyniósł 96,1% .

Respondenci zostali poproszeni także o ocenę wkładu polskiego TK w rozwój demokratycznego państwa prawa. Pytanie odnosiło się do dorobku stricte polskiego sądu konstytucyjnego, nie zaś zasadności istnienia sądownictwa konstytucyjnego.

60 spośród przebadanych prawników właściwie nie zauważa wkładu TK dla rozwoju demokracji w Polsce, a 24 osoby uważają, ten wkład za mały. Jest to bezpośrednie odniesienie się do działalności Trybunału w systemie prawno-ustrojowym naszego kraju. Co za tym podąża, część prawników nie docenia wkładu kontroli konstytucyjności prawa dla ochrony praw człowieka, obywatela czy obrony podstawowych wartości. Ponadto, co poniżej ilustruje ryc. 5, część z przebadanych jurystów deklaruje, że w swojej pracy zawodowej i naukowej nie spotyka się z orzecznictwem TK. Zasadnym wydaje się więc pytanie o rzetelność podejścia do wykonywanych obowiązków. O ile bowiem, każdy z respondentów, co oczywiste posiada prawo do własnej oceny sytuacji działalności TK, o tyle deklaracja nie spotkania się z orzecznictwem Trybunału w swojej pracy wydaje się być ignorancją lub nieświadomością stosowanych przepisów prawnych. Nie wykluczone również, że odpowiedzi takie pojawiły się w celu dezawuowania wyników prowadzonych badań.

Zdecydowana większość badanych odniosła się pozytywnie zarówno co do zakresu powszechnego obowiązywania wyroków TK , jak i co do możliwości derogacji przepisów prawa z systemu prawnego. To oznacza, że środowisko prawników podkreśla nie tylko wkład Trybunału w rozwój państwa demokratycznego oraz jego instytucji, lecz także przyznaje TK kompetencje do ingerencji w system prawny w celu ochrony praw i wolności obywatelskich. 

Jednocześnie zdecydowana większość (73,8 %) respondentów oceniła pozytywnie fakt, że sędziowie TK w pracy orzeczniczej podlegają wyłącznie przepisom konstytucji . Tylko ok. 14, 7 % badanych uważa, że podleganie sędziów przepisom konstytucji jest niedopuszczalne w demokratycznym państwie prawa i powoduje ich niesubordynację. Dla 8,7 % respondentów przepis art. 195 ust. 1 Konstytucji RP nie ma znaczenia, zaś 2,8 % badanych nie ma zdania na powyższy temat.

W ostatnich dwóch pytaniach bloku pierwszego respondenci zostali poproszeni o ocenę sprawności postępowania przed TK, a także dokonać oceny działalności Trybunału przed rozpoczęciem się tzw. kryzysu konstytucyjnego. Większość prawników oceniła postępowania toczące się przed Trybunałem jako średnio zaawansowane w swojej szybkości (ocena 3 w skali pięciostopniowej). Dotychczasowa działalność sądu konstytucyjnego została zaś oceniona jako dobra (w skali 1-5, gdzie 1 to ocena niedostateczna, a 5 ocena bardzo dobra).


 

4. Ocena zjawiska tzw. kryzysu konstytucyjnego (blok II)

Drugi blok pytań, który został zadany prawnikom dotyczył zjawiska tzw. kryzysu konstytucyjnego. W nim zostali oni poproszeni o ustosunkowanie się do zjawiska zmian ustrojowych wokół instytucji TK. Blok składał się z 6 pytań, z czego dwa były pytaniami opisowymi i nie były obowiązkowe.

Na pytanie pierwsze brzmiące: Czy według Pani/ Pana w Polsce obecnie występuje zjawisko tzw. Kryzysu konstytucyjnego przez co rozumiane jest zagrożenie dla konstytucyjnych praw i wolności, a także niemożność sprawnego działania Trybunału Konstytucyjnego? Odpowiedziało 388 osób, z czego 76,6 % badanych potwierdziło istnienie kryzysu konstytucyjnego w swoim odczuciu. 22,6 % badanych odpowiedziało, że nie dostrzega zjawiska jakim jest kryzys konstytucyjny. 0,8% badanych nie umiało odpowiedzieć na to pytanie.

Respondenci zostali poproszeni o scharakteryzowanie czym według nich charakteryzuje się kryzys konstytucyjny. Na pytanie odpowiedziało 174 osoby, spośród których możemy dokonać kategoryzacji odpowiedzi na 5 głównych grup charakteryzujących najważniejsze nurty udzielonych informacji.
 

Tabel 1.

Zagrożenie trójpodziału władzy	Niemożliwość prowadzenia działalności orzeczniczej oraz nieuwzględnianie wyroków przez rząd	Dewaluacja pozycji TK oraz zmniejszenie autonomii TK	Chęć upolitycznienia instytucji	Nie ma kryzysu konstytucyjnego, a za paraliż jest odpowiedzialny Prezes TK Andrzej Rzepliński
32 %	27 %	18 %	11 %	12 %

Osoby, które uważają, że kryzys konstytucyjny istnieje zostały poproszone o wskazanie który moment (wydarzenie) według respondenta był kluczowy dla powstania kryzysu konstytucyjnego? 

Tabela 2.

Ponowny wybór pięciu sędziów przez PiS	Nieprzyjęcie ślubowania sędziów TK przez Prezydenta RP	Wybory parlamentarne wygrane przez PiS	Nieopublikowanie wyroków TK	Nowelizacje ustaw o TK	Złamanie prawa, wybranie sędziów oraz procedowanie nowej ustawy o TK ustawy przez PO/ PSL	Inne
22%	19%	17%	15%	13%	13%	1%

 @page_break@

Największa liczba prawników wskazuje działalność partii "Prawo i Sprawiedliwość" jako asumpt do powstania kryzysu konstytucyjnego. Jednakże wśród respondentów 13 % z nich wskazuje działalność innych podmiotów jako odpowiedzialnych za powstanie sytuacji wokół Trybunału. Wśród winnych zaistniałych sytuacji prawnicy wskazują działalność koalicji PO / PSL, a także działalność prezesa TK Andrzeja Rzeplińskiego.

W związku z powyższym, kolejnym pytaniem, które zadano było dokładne wskazanie podmiotu, który można było by wskazać jako winny sytuacji związanej z TK.


Pytaniami podsumowującymi powyższy blok było ocenienie postawy prezesa TK Andrzeja Rzeplińskiego, a także ocenienie obecnie możliwości funkcjonowania Trybunału.

W pytaniu dotyczącym oceny postawy prezesa TK respondenci mogli dokonać oceny w skali 1 - 5, gdzie 1 to ocena niedostateczna, zaś 5 to ocena bardzo dobra.
 

Taką samą systematykę zastosowana została przy pytaniu dotyczącym możliwości funkcjonowania TK w obecnych uwarunkowaniach prawno-formalnych. Ocena 1 to niemożliwość funkcjonowania, zaś ocena 5 to możliwość sprawnego funkcjonowania.

5. Ocena przyszłości Trybunału Konstytucyjnego (blok III).

Blok III, ostatni został poświęcony ocenie przez respondentów przyszłości Trybunału Konstytucyjnego oraz możliwości rozwiązania konfliktu wokół tej instytucji. W bloku zostało zamieszczone pięć pytań, z czego jedno z nich miało charakter fakultatywny - otwarty. Pytania zawarte w tej części miały za zadanie skłonienie przedstawicieli środowiska prawników do refleksji na temat rozwiązanie sporu związanego z sądownictwem konstytucyjnym w Polsce oraz podjęcie narzędzi, które mogłyby wspomóc zmniejszenie konfliktu wobec modelu funkcjonującego TK.

W pierwszym z pytań bloku III poproszono prawników o opinię dotyczącą pozytywnej oceny wprowadzonych zmian. Autor badania założył bowiem, że część zmian, które zostały wprowadzone, nawet dla przeciwników obecnej sytuacji prawno-ustrojowej wobec TK, może zostać oceniona pozytywnie. Dlatego też poproszono o wskazanie pozytywnych zmian, które w ostatnim czasie zostały dokonane.

W pytaniu otwartym zadano respondentom pytanie: Jakie widzi Pani/ Pan możliwości rozwiązania sporu wokół Trybunału Konstytucyjnego? Na pytanie odpowiedzi udzieliły 202 osoby. Poniżej, w tabeli przedstawiam kategoryzację udzielonych odpowiedzi.

Tabela 3.

Ustąpienie partii rządzącej	Uniezależnienie TK od polityków	Zaprzysiężenie sędziów, publikacja wyroków	Zmiana Konstytucji RP	Zmiana Prezesa TK	Skrócenie kadencji Sejmu, ponowne wybory	Inne
17%	21%	33%	7%	5%	10%	7%

Respondentów poproszono o odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu niepublikowanie wyroków TK wpływa na wymiar sprawiedliwości w Polsce? Problematyka ta miała na celu zbadanie, jak zdaniem prawników, paraliż Trybunału odbija się na ochronie praw jednostek oraz funkcjonowaniu całości ochrony prawnej w kraju. Przy udzielaniu odpowiedzi przyjęto, że ocena 1 to odpowiedź, że sytuacja wpływa negatywnie, a odpowiedź 5 to sytuacja, w której sytuacja nie wpływa na wymiar sprawiedliwości.

Warto zauważyć, że większość prawników biorących udział w badaniu uważa, że paraliż prac TK ma znaczący wpływ na realną sytuację wymiaru sprawiedliwości w naszym kraju. Można zatem wywnioskować, że środowisko prawników widzi potrzebę zmiany sytuacji prawnej wokół TK, nie tylko ze względu na sytuację prawno-ustrojową, lecz juryści oceniają, że sytuacja wpływa bezpośrednio na ochronę praw jednostek i obywateli.

Respondenci również ocenili negatywnie konieczność i możliwość wprowadzania kolejnych ustaw dotyczących TK. Ich zdaniem będzie to powodowało dalszy paraliż tej instytucji i pozostanie asumptem do negatywnych przemian.

 

Ostatnim pytaniem w powyższym dziale było zagadnienie możliwości funkcjonowania naszego systemu bez udziału Trybunału Konstytucyjnego. Nieco ponad połowa badanych prawników oceniło, że nie jest to możliwe. Część badanych wyobraża sobie sprawne funkcjonowanie państwa bez udziału TK.



6. Podsumowanie wyników badań.

Podsumowując przeprowadzone badania należy wyeksplikować, że zdecydowana większość prawników widzi konieczność usprawnienia pracy Trybunału Konstytucyjnego. Środowisko uważa także, że istnieje kryzys konstytucyjny i ma on swoje podstawy w działalności obecnego rządu. 

Nie brakuje jednak głosów odmiennych wskazujących, że źródłem konfliktu wokół TK są działania partii PO i PSL i to od niekonstytucyjnego wybrania przez te partię sędziów TK zaczął się kryzys sądownictwa konstytucyjnego w Polsce.

Należy zwrócić uwagę, że prawnicy zdecydowanie widzą odbicie obecnej sytuacji w pogorszeniu statusu prawnego jednostki oraz pogorszenie działania wymiaru sprawiedliwości.

Głównymi postulatami środowiska, które pozwolą na rozwiązanie kryzysu mają być: zaprzysiężenie sędziów, publikacja wyroków, a także uniezależnienie TK od polityków. 
Juryści jednak nie są zgodni, co do genezy powstania konfliktu oraz sposobów jego rozwiązania. Warto nadmienić, że ok. 1/4 badanych wiąże nadzieję na rozwiązanie konfliktu konstytucyjnego po zakończeniu kadencji prof. Andrzeja Rzeplińskiego oraz po zmianach personalnych, które zajdą w składzie Trybunału.

Większość badanych jest zaś zgodna, że wprowadzanie kolejnych ustaw o Trybunale Konstytucyjnym będzie prowadziło do dalszej eskalacji sytuacji patowej w rozwiązaniach ustrojowo-prawnych.

Autor: Kamil Stępniak
Opracowanie powstało na podstawie badań przeprowadzonych w ramach pracy doktorskiej autora