PAWEŁ ZŁAMAŃCZUK
Odpowiedzialność państwa za przewlekłość postępowania w procesach medycznych przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Artykuł pochodzi z miesięcznika Państwo i Prawo 2017/4>>

1. Zdolność do ponoszenia odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej jest ściśle związana z podmio-towością międzynarodową państwa . Państwo, jako podmiot prawa międzynarodowego, posiada prawa i obowiązki, które wynikają z norm prawa międzynaro-dowego. Za przestrzeganie tych praw i wykonywanie obowiązków państwo ponosi odpowiedzialność praw-nomiędzynarodową . Ponoszą ją również w razie naru-szenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) państwa-strony, które posiadają legitymację bierną przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Szczególną kategorią naruszeń EKPC są naruszenia polegające na zbyt długim czasie trwania postępowania przed właściwymi władzami krajowymi. Problematyka ta widoczna jest na tle procesów medycznych, których przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności prawnej za szkody wyrządzone przy leczeniu.
Odpowiedzialność za przewlekłość postępowania w procesach medycznych wymaga rozpatrzenia również na poziomie regulacji krajowych. W polskim systemie prawnym środki ochrony służące wyegzekwowaniu uprawnień związanych z przewlekłością postępowania przewiduje tzw. ustawa o skardze na przewlekłość postępowania (ustawa z 17.06.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora oraz postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki ).@page_break@

2. Europejska Konwencja Praw Człowieka przynależy do krajowego porządku prawnego i podlega bezpośredniemu stosowaniu . Artykuł 6 ust. 1 EKPC przewiduje w szczególności, że każdy ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy „w rozsądnym terminie” (within a reasonable time). Analogiczne wymaganie, określone wyrażeniem normatywnym „bez nieuzasadnionej zwłoki”, wynika z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Celem art. 6 ust. 1 EKPC jest ochrona stron przed nadmiernymi opóźnieniami proceduralnymi, które mogłyby zagrażać jego wiarygodności i efektywności . Zakres podmiotowy tego przepisu obejmuje wszystkie strony postępowania sądowego i ma zastosowanie zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych oraz administracyjnych .
W orzecznictwie ETPC przewlekłość w procesach medycznych rozpatrywana była zarówno na gruncie spraw cywilnych, jak i karnych. Kategorie spraw, na tle których ETPC oceniał naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC, obejmowały w szczególności: zakażenia szpitalne oraz błędy medyczne (medical malpractice) . W ramach błędów medycznych największą grupę stanowią sprawy, u których podstaw istniały zarzuty błędów diagnostycznych oraz błędów terapeutycznych, w tym nienależytego wykonania operacji (błąd operacyjny) , wadliwego przeprowadzania zabiegu medycznego , zastosowania niewłaściwej metody leczenia .
Skarżącym przed ETPC może być osoba fizyczna lub osoba prawna, jeśli wykaże, że została bezpośrednio dotknięta działaniem lub zaniechaniem, które zarzuca (person directly affected by the act or omission) . W sprawach o przewlekłość w procesach medycznych zdecydowanie największą grupę skarżących stanowią osoby poszkodowane w wyniku leczenia. Nie wyłącza to dochodzenia przed ETPC roszczeń na gruncie przewlekłości postępowania przez osoby, które przeprowadzały leczenie pacjenta. W sprawie Eftimov v. Była Macedońska Republika Jugosławii ETPC rozpatrywał skargę na przewlekłość wniesioną przez lekarza oskarżonego o dopuszczenie się błędu medycznego, który zarzucał, że długość postępowania karnego w jego sprawie przekraczała „rozsądny termin” .@page_break@

3. Na tle art. 6 ust. 1 EKPC orzecznictwo strasburskie ukształtowało zasady ustalania czasu (okresu) trwania postępowania oraz kryteria oceny, czy czas (okres) trwania postępowania można uznać za spełnia-jący wymóg „rozsądnego terminu”. Przewlekłość postę-powania, podobnie jak dwojaka postać naruszenia prawa międzynarodowego , oceniana jest w ramach niezgodnego z prawem działania lub zaniechania władz krajowych.
Rozstrzygając, czy postępowanie prowadzone było w rozsądnym terminie, ETPC bada spełnienie tego kryterium w okresie, w którym państwo było stroną EKPC . Ocena tej kwestii odnosi się jednak również do tego, jak długo trwało postępowanie w momencie przystąpienia danego państwa do EKPC . W sprawach cywilnych za początek okresu podlegającego ocenie uznaje się datę wszczęcia postępowania przez skarżącego, które zwykle wiąże się ze złożeniem pozwu do sądu . W niektórych sprawach możliwe jest jednak powiązanie daty początkowej rozpoczęcia postępowania z wszczęciem etapu administracyjnego, który poprzedza postępowanie sądowe . W sprawach karnych natomiast okres ten jest wyznaczany przez moment postawienia w stan oskarżenia . Na gruncie EKPC pojęcie „oskarżenia” (charge) jest ujmowane szeroko i ma autonomiczny charakter. Pojęcie to interpretowane jest z punktu widzenia oceny, czy określona czynność procesowa w istotny sposób wpływa na sytuację procesową osoby .
Ustalone przez ETPC naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w wyniku nadmiernej przewlekłości postępowa-nia w sprawach medycznych wskazują, że okresy trwa-nia procesów (podlegające rozpatrzeniu ETPC) mieściły się w przedziale od 4 do ponad 12 lat . Wyjątkowy charakter miała natomiast sprawa X. v. Francja, która dotyczyła przewlekłości postępowania w sprawie uzy-skania odszkodowania z tytułu zakażenia wirusem HIV. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naru-szenie art. 6 ust. 1 EKPC – ustalił, że sprawa nie została zakończona pomimo upływu 2 lat od wszczęcia postępowania przed władzami krajowymi . Stanowisko to powoływane było później przez ETPC przy rozstrzyganiu kwestii przewlekłości postępowania w innych sprawach o zakażenia szpitalne, w których długość procesu była relatywnie mniejsza w stosunku do pozostałych spraw medycznych (np. dotyczących błędu medycznego) . Z kolei w sprawie Cakmak i inni v. Turcja, w której ETPC rozpatrywał sprawę przewlekłości postępowania w procesie o błąd medyczny (operacyjny), okres 4 lat i 8 miesięcy procesu przed dwiema instancjami został uznany za spełniający wymóg „rozsądnego terminu” .
Ocena czasu trwania procesu obejmuje całość po-stępowania – brane są pod uwagę poszczególne jego etapy . Ocena całościowa nie wyłącza jednak możliwo-ści stwierdzenia przez ETPC naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w niektórych instancjach, niezależnie od długości całego okresu trwania postępowania . W sprawie Zarjewska v. Polska, oceniając przewlekłość procesu na tle dwóch spraw o błędy medyczne lekarzy, ETPC uznał, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC, biorąc pod uwagę cały okres trwania postępowania, w tym postępowanie kasacyjne przed Sądem Najwyższym, które trwało 3 lata . W świetle wyroku pilotażowego w sprawach Rutkowski i inni v. Polska fragmentaryczna ocena długości postępowania jest niezgodna z art. 6 ust. 1 EKPC . Ze stanowiskiem tym koresponduje wcześniejsza uchwała składu 7 sędziów SN z 28.03.2013 r. , w której przyjęto, że sąd oceniający naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki powinien badać tok całego postępowania sądowego – od jego wszczęcia do prawomocnego zakończenia.@page_break@

4. Europejski Trybunał Praw Człowieka dokonuje oceny długości postępowania w świetle indywidualnych okoliczności sprawy (circumstances of the case) oraz na podstawie kryteriów ustanowionych w orzecznictwie (case law). Kryteria te obejmują łącznie: stopień skomplikowania sprawy, zachowanie skarżącego, postępowanie właściwych władz krajowych oraz konsekwencje postępowania dla skarżącego (znaczenie sprawy dla skarżącego) . Są one stosowane również w sprawach o przewlekłość, w których przedmiotem postępowania przed sądem krajowym jest odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy leczeniu . Należy zwrócić przy tym uwagę na różnicę w stosowaniu przez ETPC wymienionych kryteriów oceny długości postępowania mogącą wystąpić w zależności od statusu strony postępowania przed sądem krajowym. W przypadku osób poszkodowanych w wyniku leczenia, które wystąpiły ze skargą do ETPC, ocena długości postępowania rozpatrywana jest w oparciu o kryteria stopnia skomplikowania sprawy, zachowania skarżącego, postępowania właściwych władz krajowych oraz znaczenia sprawy dla skarżącego. W sprawie Eftimov v. Była Macedońska Republika Jugosławii ze skargi na przewlekłość postępowania karnego, wniesionej przez lekarza oskarżonego o dopuszczenie się błędu medycznego, ETPC pominął kryterium znaczenia sprawy dla skarżącego . Odwołano się przy tym do spraw, w których przewlekłość postępowania była oceniana wyłącznie według kryterium stopnia skomplikowania sprawy oraz zachowania skarżącego i właściwych władz krajowych.
W orzecznictwie ETPC sprawy medyczne należą do kategorii spraw, które wykazują podwyższony sto-pień skomplikowania. Wówczas kryterium stopnia skomplikowania (complexity of the case) oceniane jest przez ETPC w szczególności w kontekście złożonego charakteru problemów natury jurydycznej i faktycznej , liczby podsądnych (pozwanych) , wymogu przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego . Ustalenia dotyczące liczby opinii biegłych oraz dostępności w procesie cywilnym dowodów wcześniej przeprowadzonych w postępowaniu karnym mogą mieć znaczenie dla oceny wpływu stopnia skomplikowania sprawy na długość postępowania . Kryterium stopnia skomplikowania sprawy nie jest jednak uznawane za decydujące. Nawet skomplikowany charakter spraw medycznych nie uzasadnia spełnienia wymogu „rozsądnego terminu” .
Kolejnym czynnikiem branym pod uwagę w sprawach dotyczących odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy leczeniu jest zachowanie skarżącego (conduct of the applicant) w kontekście przyczynienia się do opóźnień w postępowania. W sprawach medycznych nie jest wykluczone wyłączenie odpowiedzialności państwa w wyniku ustalenia, że skarżący przyczynił się w istotny sposób do przedłużenia postępowania. W sprawie Yildiz v. Niemcy ETPC uznał spełnienie wymogu rozsądnego terminu przy wykazaniu okoliczności wpływu skarżącego na wydłużenie postępowania . Organy sądowe stale podejmowały czynności wyznaczające odpowiednie terminy stronom oraz biegłym, nadzorowały postępy w opracowaniu opinii oraz odrzucały wnioski o odroczenia wyznaczonych posiedzeń . Należy przy tym zwrócić uwagę na kwestię różnic w podejściu do spraw medycznych w postępowaniu karnym i w sprawach cywilnych. Generalnie bowiem w sprawach karnych podsądny nie jest obciążany odpowiedzialnością za trwanie postępowania przez nierozsądnie długi czas . Relatywnie inaczej traktowane są sprawy cywilne, w których przyjmowana jest dopuszczalność odpowiedzialności strony za postęp w procesie . Na tle spraw medycznych eksponowany jest podwyższony standard ochrony skarżących. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznaje odpowiedzialność państwa nawet przy ustaleniu istotnego wpływu skarżących lub ich pełnomocników na przewlekłość procesu, podkreślając wymóg „wyjątkowej staranności” (exceptional diligence) w prowadzeniu postępowania . Przyjmuje się ponadto, że skarżący nie może ponosić negatywnych konsekwencji za pełne wykorzystanie w obronie swoich interesów środków zagwarantowanych przez prawo krajowe (np. modyfikacji roszczenia, powołania nowych świadków, przeglądania akt sądowych) . Kwestia ta jest szczególnie eksponowana w sprawach karnych, w których oskarżony nie jest zobligowany do współdziałania z organami procesowymi w kierunku obciążenia go zarzutami .
W odniesieniu do przewlekłości postępowania w procesach medycznych istotne znaczenie ma ocena przez ETPC postępowania właściwych władz krajowych (conduct of the relevant authorities). Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego państwo ponosi odpowiedzialność za własne postępowanie, a więc również za postępowanie swoich organów , w tym organów procesowych. Na tle problematyki procesów medycznych zachowanie organów prowadzących postępowanie w zakresie gromadzenia i przeprowadzenia dowodów w znacznym stopniu wpływa na długość spraw. Ocenie przez ETPC podlega sprawność działań podjętych w postępowaniu lub ewentualnie bezczynność, co miało wpływ na czas trwania postępowania. Sygnalizowany w orzecznictwie brak sprawności postępowania w sprawach medycznych uwarunkowany był zwlekaniem z wyznaczeniem pierwszej rozprawy po wniesieniu pozwu , nieuzasadnioną opieszałością z podjęciem przez sąd czynności dowodowych z urzędu , niewyznaczaniem rozprawy w okresie zlecenia wykonania opinii przez biegłych . Również opóźnione zobowiązanie stron do przedstawienia pełnej dokumentacji medycznej spotkało się z krytyczną oceną ETPC w sytuacji, gdy sąd mógł dokonać tej czynności już przed pierwszą rozprawą .
W świetle EKPC państwo ponosi odpowiedzial-ność również za zachowanie innych uczestników proce-su, na których postępowanie mają wpływ organy proce-sowe . W sprawach medycznych dopuszczenie dowodu z opinii biegłego może być istotnym czynnikiem hamu-jącym sprawność postępowania . Trudności w uzyska-niu opinii biegłych i w ich dyscyplinowaniu nie stanowią podstawy dla uzasadnienia przedłużania się postępowania sądowego ponad miarę. Zasadnicza odpowiedzialność za przewlekłość spowodowaną opiniami biegłych obciąża państwo . Niewątpliwie opinie biegłych przygotowywane są w ramach toczącego się postępowania sądowego, w którym to sąd odpowiedzialny jest za przygotowanie i przeprowadzenie sprawy . Europejski Trybunał Praw Człowieka zwraca uwagę na przewlekłość postępowania spowodowaną brakiem aktywności sądów w kierunku dyscyplinowania biegłych, nadzorowania postępów w opracowaniu zleconych opinii i przeciwdziałania opóźnieniom postępowania . Brak skutecznego nadzoru nad biegłym niewątpliwie może mieć wpływ na przewlekłość postępowania . W sprawie Zarjewska v. Polska ETPC zwrócił uwagę na bierność sądu, który tylko raz, i to prawie po roku od daty zlecenia wykonania opinii, ponaglił instytut naukowy . W sprawie Grumann v. Niemcy, dotyczącej przewlekłości w sprawie błędu lekarskiego podczas operacji oka, ETPC wskazał, że proces uzyskania opinii biegłych mógł zostać skrócony przez wcześniejsze wezwanie biegłego na rozprawę w celu przedstawienia ustnej opinii lub wezwanie go na możliwie najwcześniejszym etapie postępowania do wyjaśnienia opinii pisemnej .
Przy ocenie kryteriów zachowania skarżącego oraz postępowania właściwych władz krajowych w sprawach medycznych ETPC brał również pod uwagę model postępowania, który obowiązywał w państwie-stronie EKPC . Rozstrzygnięcie kwestii przewlekłości postępowania w kontekście wpływu uczestników procesu na jego długość wymagało zatem rozważenia, czy proces w danym państwie opierał się na modelu o wyraźnej dominacji elementów inkwizycyjnych, czy też był to model kontra-dyktoryjny. Jednak nawet ustalenie, że proces oparty był na inicjatywie stron, nie zwalnia krajowych organów sądowych od podejmowania działań mających na celu zapewnienie szybkości postępowania wymaganej art. 6 ust. 1 EKPC . Z punktu widzenia ekonomiki procesowej ocenie podlegają działania organów procesowych dyscyplinujące strony postępowania w kierunku sprawnego podejmowania czynności procesowych, zwłaszcza w sferze dowodowej. Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazywał w takich sytuacjach na możliwość podejmo-wania przez organy działań mających na celu zwiększenie aktywności stron w procesie – sprecyzowanie żądania, wyjaśnienie argumentacji lub przedstawienie dowodów . W sprawach medycznych organy prowadzące postępowanie powinny wykazywać wyjątkowo podwyższony stopnień staranności (exceptional diligence) właściwy prowadzeniu tej kategorii spraw .
W sprawach dotyczących przewlekłości postępo-wania ustaleniu podlegają okresy braku aktywności (periods of inactivity) właściwych organów prowadzących postępowanie, w szczególności przerwy między poszczególnymi posiedzeniami sądu . Nawet jednak stwierdzenie ETPC, że po stronie władz krajowych nie doszło do znacznych okresów braku aktywności w sprawie, nie wyłącza odpowiedzialności za naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC, jeżeli łączny czas trwania procesu nie spełnia wymogu „rozsądnego terminu”. W sprawie El Massry v. Austria pomimo złożonego charakteru sprawy oraz niewystąpienia istotnych okresów bezczynności organów sądowych orzeczono o naruszeniu art. 6 ust. 1 EKPC. Ocenie w tej sprawie podlegała przewlekłość postępowania skarżącego, który w wyniku leczenia szpitalnego utracił pełną zdolność do wykonywania pracy i pozostał bez dochodów. Uwzględniając stan zdrowia oraz wielkie znaczenie wyniku postępowania dla skarżącego, ETPC stwierdził, że całościowy okres trwania procesu, obejmujący prawie 11 lat, przekracza „rozsądny termin” .
W sprawach osób poszkodowanych w wyniku le-czenia uwzględnienie zarzutu przewlekłości postępowa-nia zależy niewątpliwie od charakteru kryterium znaczenia sprawy dla skarżącego (what is at stake for the applicant). Trybunał niejednokrotnie podkreślał w tej kategorii spraw „duże znaczenie”, „wielkie znaczenie”, „znaczną wagę”, „kluczowe znaczenie” wyniku postępowania dla skarżącego . W tym zakresie brano pod uwagę stan zdrowia skarżącego , zdiagnozowanie nieuleczalnej choroby , wiek skarżącego w momencie wszczęcia i zakończenia postępowania oraz wykonanie zabiegu medycznego , umożliwienie uzyskania przez skarżącego opieki medycznej najwyższej jakości , utratę zdolności do pracy zarobkowej . U podstaw rozstrzygnięcia Laudon v. Niemcy legła sprawa skarżącej, u której w wyniku operacji doszło do uszkodzenia nerwu czaszkowego skutkującego utratą zdolności do podjęcia pracy zarobkowej. Oceniając znaczenie sprawy dla skarżącej, ETPC wskazał, że ma ona charakter „najwyższej wagi”. W opinii ETPC postępowanie przed sądem krajowym ukierunkowane było przede wszystkim na zapewnienie miesięcznej renty z tytułu utraty zarobków i miało decydujące znaczenie dla jej dalszego utrzymania .@page_break@

5. W świetle prawa polskiego de lege lata skuteczność wniesienia do ETPC skargi na przewlekłość postępowania uwarunkowana jest wyczerpaniem krajo-wej drogi prawnej. Przesłanką dopuszczalności skargi do Trybunału jest uprzednie wniesienie środka zaskarżenia na podstawie ustawy o skardze na przewlekłość postępowania .
Kryteria oceny rozpoznania sprawy bez nieuza-sadnionej zwłoki przewidziane w ustawie o skardze na przewlekłość postępowania wzorowane są na orzecz-nictwie ETPC. Obejmują one: terminowość i prawidło-wość czynności podjętych przez właściwy organ, cha-rakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony rozstrzygniętych zagadnień w sprawie oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość . Powyższe wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego. Sąd może zatem, rozpoznając skargę na przewlekłość postępowania, posiłkować się innymi kryteriami niż ustawowe. Rozstrzygnięcie kwestii rozpoznawania takiej sprawy nie powinno natomiast pomijać uwzględnienia indywidualnych okoliczności sprawy . Przemawia za tym ukształtowana linia orzecznictwa ETPC, który przeprowadzając ocenę rozsądności trwania postępowania, uwzględnia okoliczności danej sprawy oraz kryteria wypracowane w case law. Ocena spełnienia wymogu rozsądnego terminu nie może być dokonywana in abstracto, ale powinna być rozważana w każdym indywidualnym przypadku w odniesieniu do jego okoliczności .
Trafnie w orzecznictwie SN zwrócono uwagę na wyodrębnienie pewnych kategorii spraw, które wyma-gają rozpoznania ze szczególną pilnością, oraz takich, w których relatywnie krótszy okres bezczynności sądu jest traktowany jako przewlekłość postępowania . Uwzględniając orzecznictwo strasburskie, do kategorii tej zaliczono m.in. sprawy dotyczące odszkodowań związanych z błędami lekarskimi oraz odszkodowań dla osób zakażonych wirusem HIV .
W kontekście przewlekłości postępowania na tle spraw medycznych należy zwrócić uwagę na stosowany przez ETPC paradygmat przeprowadzania oceny długości procesu. Trybunał dokonuje mianowicie oceny długości postępowania w świetle okoliczności sprawy oraz na podstawie ustanowionych w jednolitym orzecznictwie kryteriów obejmujących stopień skomplikowania sprawy, zachowanie skarżącego, postępowanie właściwych władz krajowych oraz znaczenie sprawy dla skarżącego. Analiza poszczególnych kryteriów podlega zestawieniu przez ETPC z indywidualnymi okolicznościami sprawy. Warto przy tym zwrócić uwagę, że badając przewlekłość w kategoriach spraw cywilnych uznanych za wymagające szczególnej pilności, SN również odwołał się do kryteriów wypracowanych w orzecznictwie strasburskim oraz dokonywał analizy każdego z nich . Praktykę tę należy przyjąć z aprobatą. O ile sama ustawa nie zakłada preferencji w odniesieniu do poszczególnych kryteriów oceny , o tyle należałoby rozważyć, czy dokonanie przez sąd selektywnej analizy kryteriów przewidzianych w art. 2 ust. 2 u.s.p.p. jest prawidłowe, w szczególności w świetle eksponowanego przez ETPC na tle przewlekłości spraw medycznych istotnego znaczenia kryterium „konsekwencji postępowania dla skarżącego”. Oparcie rozstrzygnięcia kwestii długości postępowania wyłącznie na analizie terminowości i prawidłowości czynności podjętych przez właściwy sąd może spotykać się z zarzutem nieprawidłowości postępowania oraz nieuwzględnienia wszystkich okoliczności mających wpływ na wymiar „odpowiedniej sumy pieniężnej”, o której mowa w art. 12 ust. 4 u.s.p.p. Przyznanie konkretnej kwoty pieniężnej w sprawach o przewlekłość w procesach medycznych powinno być oparte przede wszystkim na ustaleniach dotyczących okresu przewlekłości, jej przyczyn, w tym wpływu zachowania skarżącego na wydłużenie postępowania, negatywnych dolegliwości związanych z przewlekłością oraz znaczenia danej sprawy dla skarżącego (zwłaszcza konsekwencji postępowania dla kwestii o życiowym znaczeniu dla skarżącego). Decyzja w tym zakresie powinna być uzasadniona w taki sposób, aby przekonać skarżącego co do trafności rozstrzygnięcia .
Problematyka sposobu interpretowania przez sądy krajowe wymogu „rozsądnego terminu” oraz kryterium odpowiedniego i wystarczającego zadośćuczynienia za stwierdzone naruszenie stała się szczególnie aktualna w świetle wyroku pilotażowego w sprawie Rutkowski i inni v. Polska. Podkreślono w nim, że ocena długości postępowania wymaga rozważania okoliczności konkretnej sprawy oraz kryteriów wypracowanych w case law (stopnia skomplikowania sprawy, zachowania skarżącego i właściwych władz krajowych oraz znaczenia sprawy dla skarżącego ). W wyroku tym poruszono ponadto istotne z punktu widzenia analizowanej problematyki kwestie związane z przewlekłością spowodowaną brakiem skuteczności procedury pozyskania dowodu z opinii biegłego, opóźnionym przedstawieniem opinii oraz brakiem dyscyplinowania biegłych . Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził również, że uregulowana w polskim prawie skarga na przewlekłość nie zapewniła skarżącym „odpowiedniego i wystarczającego zadośću-czynienia” (appropriate and sufficient redress) w zna-czeniu właściwej kompensacji za przewlekłość postę-powań .@page_break@

6. Przewlekłość postępowania w sprawach medycznych może być przedmiotem oceny również w związku z zarzutem naruszenia art. 2 EKPC. W sprawie Byrzykowski v. Polska, dotyczącej zabiegu medycznego, który spowodował śmierć pacjenta, ETPC stwierdził proceduralne naruszenie wymagania prawnej ochrony życia. Obowiązek proceduralny wynikający z art. 2 EKPC polega na przeprowadzeniu skutecznego postę-powania wyjaśniającego śmierć osoby. Dotyczy to rów-nież sprawności i szybkości postępowania . W sprawie Byrzykowski v. Polska ETPC przyznał, że kwestie me-dyczne związane ze sprawą mogą charakteryzować się określnym stopniem skomplikowania. Te cechy sprawy w opinii ETPC nie mogą jednak uzasadniać długości śledztwa w sprawie ustalenia odpowiedzialności za śmierć żony skarżącego . Niezależenie od kontekstu zarzutu naruszenia art. 2 EKPC w wyroku tym zwrócono uwagę na bardziej ogólne względy, które przemawiają za sprawnym przeprowadzeniem postępowań dotyczących śmierci pacjenta w szpitalu. Zdaniem ETPC ustalenia dotyczące błędów popełnionych podczas sprawowania opieki medycznej powinny być szybko poczynione w celach prewencyjnych. Wiedza taka ma bowiem umożliwić personelowi medycznemu uniknięcie powtórzenia podobnych błędów i przyczynić się do zapewnienia bezpieczeństwa pacjentów .

7. Skutki nadmiernej przewlekłości postępowania podlegają ocenie ETPC. Zgodnie bowiem z art. 41 EKPC pokrzywdzona strona postępowania może domagać się tzw. „słusznego zadośćuczynienia” (just satisfaction) za uszczerbek spowodowany naruszeniem przepisów EKPC. Roszczenie to przyznawane jest na wniosek skarżącego . Podstawową przesłanką uzyskania „słusznego zadośćuczynienia” jest stwierdzone wyrokiem naruszenie. Europejski Trybunał Praw Człowieka w części wyroku dotyczącej naruszenia art. 41 EKPC rozstrzyga o naprawieniu szkody majątkowej (pecuniary damages), szkody niemajątkowej (non-pecuniary damages) w postaci krzywdy moralnej (moral damages), kosztach po-stępowania i wydatkach (costs and expanses) oraz od-setkach za zwłokę (default interest) w zapłacie zadośću-czynienia . Zasądzenie odszkodowania z tytułu szkody majątkowej wymaga ustalenia związku przyczynowego z bezprawnym naruszeniem przepisów EKPC przez państwo . Na skarżącym spoczywa ciężar wykazania, że poniesiona przez niego szkoda majątkowa została faktycznie spowodowana zbyt długim czasem trwania procesu. W sprawach medycznych, które były rozpatrywane przez ETPC, w kontekście przewlekłości postępowania, wykazanie związku przyczynowego między uszczerbkiem majątkowym skarżącego a naruszeniem art. 6 ust. 1 EKPC jest niezwykle trudne . Analiza orzecznictwa ETPC wskazuje natomiast, że w przypadku naprawienia szkody niemajątkowej przyznanie zadośćuczynienia jest regułą.
W sprawach medycznych poddanych analizie zasądzone przez ETPC kwoty zadośćuczynienia oscylują w granicach od 5000 do 10 000 euro . W orzeczeniu Apicella v. Włochy wskazano, że wpływ na ogólną kwotę zadośćuczynienia ma kwestia istotności przedmiotu sprawy, m.in. szczególnie poważne postępowanie dotyczące zdrowia lub życia osoby (particularly serious proceedings relating to a person’s health or life). Ponadto ETPC przyjął, że kwota bazowa podlega redukcji, biorąc pod uwagę liczbę instancji, które rozstrzygały w czasie trwania postępowania, zachowanie skarżącego, w szczególności liczbę miesięcy lub lat, które minęły z powodu nieuzasadnionych odwołań składanych przez skarżącego, znaczenie sporu, jeżeli np. finansowe konsekwencje sprawy mają mniejsze znaczenie dla skarżącego, oraz standard życia w kraju . Trybunał przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę moralną bierze pod uwagę indywidualne okoliczności sprawy oraz negatywne przeżycia psychiczne związane z przedłużającym się postępowaniem. Te ostatnie wyrażane są najczęściej wynikającymi z przedłużającego się postępowania: „frustracją”, „zawodem”, „stresem”, „lękiem” .

*

Sprawy dotyczące kwestii odpowiedzialności prawnej za szkody wyrządzone przy leczeniu należą do kategorii, które ze względu na swoją naturę wymagają wyjątkowej sprawności i szybkości rozstrzygnięć. Ocze-kiwanie zakończenia postępowania w rozsądnym termi-nie w procesie medycznym jest zwiększone w zależności od stanu zdrowia osoby poszkodowanej oraz jej zdolności do samodzielnej egzystencji i samoopieki. Szybkie zakończenie postępowania przez władze krajowe ma bowiem najczęściej na celu skuteczną i efektywną rekompensatę doznanej krzywdy wywołanej nieprawidłowym leczeniem oraz naprawienie szkody majątkowej. To ostatnie może wyrażać się w przyznaniu odszkodowania oraz świadczeń związanych z utratą zdolności do pracy zarobkowej albo zwiększonymi potrzebami lub zmniejszonymi widokami powodzenia na przyszłość. W związku z tym kryterium znaczenia i wagi sprawy dla skarżącego ma szczególne znaczenie w kategorii spraw dotyczących odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy leczeniu. Nadmierna przewlekłość postępowania skutkuje natomiast powstaniem po stronie skarżącego dodatkowych dolegliwości natury moralnej (krzywdy moralnej), które mogą uzasadniać dochodzenie roszczeń z tytułu szkody niemajątkowej.

State liability for excessive length of proceedings in medical trials before the European Court of HumanRights
According to Art. 6 of the Convention on Human Rights and Fundamental Freedoms (ECHR) everyone is entitled to a fair and public hearing within a reasonable time. The present article discusses the reasonable time requirement set forth in Art. 6 ECHR, while making references to recent case law of the European Court of Human Rights (ECtHR) with respect to medical trials. Medical cases are of greater complexity because they concern the question of liability for injuries inflicted during medical treatment and involve taking a number of expert opinions. According to ECtHR case law, the length of the proceedings must be assessed in the light of facts of the case and with reference to the following criteria: the complexity of the case, the conduct of the applicant, the conduct of the relevant authorities and what was at stake for the applicant. The article examines how the length of the proceedings is determined and the criteria taken into consideration by the Court in assessing the reasonableness of a given period.

Artykuł pochodzi z miesięcznika Państwo i Prawo 2017/4>>