Strasburg: spadkobierca uprawniony do zadośćuczynienia za aresztowanie i torturowanie zmarłego ojca

Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku* z 1 marca 2018 r. uznał, iż spadkobierca mężczyzny zmarłego wskutek stosowania tortur przez funkcjonariuszy państwowych jest uprawniony do odszkodowania za sprzeczne z prawem pozbawienie wolności i torturowanie zmarłego.

Tortury na komisariacie
Skargę do Trybunału wnieśli obywatele Macedonii: wdowa i synowie mężczyzny, który został w 2002 r. został zatrzymany przez policję i bardzo ciężko pobity. Wskutek pobicia w czasie zatrzymania, ich bliski musiał przejść operację mózgu i znajdował się w śpiączce. W 2004 r. rozpoczął postępowanie odszkodowawcze, przed zakończeniem którego jednakże zmarł. Jeden z synów zmarłego został uznany wyłącznym spadkobiercą ojca i wstąpił do postępowania w jego imieniu, podczas gdy pozostali skarżący (żona i trójka dzieci) domagali się zadośćuczynienia w swoim własnym imieniu - za krzywdę doznaną przez nich indywidualnie ze względu na torturowanie i śmierć członka rodziny. Sądy macedońskie przyznały w sprawie jedynie ograniczone odszkodowanie za ciężkie pobicie zmarłego przez policjantów, w pozostałej części oddaliły roszczenia skarżących. Przed Trybunałem skarżący zarzucili naruszenie zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania ze względu na traktowanie ojca rodziny w czasie aresztowania, sprzeczne z art. 3 Konwencji o prawach człowieka, a także naruszenie prawa do odszkodowania za sprzeczne z prawem pozbawienie wolności z art. 5 ust. 5 Konwencji.

Trybunał zgodził się ze skarżącymi i potwierdził naruszenia art. 3 i art. 5 ust. 5 Konwencji.

Wykonywanie roszczeń dochodzonych przez osobę zmarłą
Trybunał musiał ustalić na wstępie, czy w omawianej sprawie art. 3 i art. 5 ust. 5 znajdowały zastosowanie, skoro bezpośrednia ofiara naruszeń praw człowieka już nie żyje. Na faktach sprawy Trybunał przyjął, iż traktowanie męża i ojca skarżących przez funkcjonariuszy państwowych w trakcie pozbawienia wolności bezsprzecznie stanowiło tortury z naruszeniem art. 3 Konwencji. Trybunał nadto stwierdził, iż zatrzymanie i aresztowanie mężczyzny było niezgodne z prawem i naruszało prawo do wolności i bezpieczeństwa z art. 5 Konwencji, a tym samym zastosowanie znalazł art. 5 ust. 5 Konwencji regulujący kwestie odszkodowania za tego rodzaju pozbawienie wolności.

Najistotniejszą kwestią do rozstrzygnięcia przez Trybunał w omawianej sprawie było jednak to, czy skarżący dysponowali niezależnym roszczeniem odszkodowawczym na podstawie art. 3 i art. 5 ust. 5 Konwencji jako osoby pośrednio, a nie bezpośrednio pokrzywdzone naruszeniami praw podstawowych ze wskazanych artykułów.

Roszczenia osób pośrednio dotkniętych naruszeniem praw podstawowych
Jeżeli chodzi o możliwość "pośredniego" zastosowania art. 3 Konwencji do członków rodziny osoby bezpośrednio pokrzywdzonej, co do zasady jest to możliwe, jednak Trybunał nie zastosował tej możliwości nie w omawianej sprawie. Trybunał wskazał, iż mąż i ojciec skarżących był pozbawiony wolności zaledwie przez 2 dni, a jego rodzina nie była świadkiem żadnych aktów przemocy pod jego adresem ze strony funkcjonariuszy państwowych. Tym samym nie można mówić, by doznali oni indywidualnego cierpienia naruszającego art. 3 Konwencji, które pojawia się na przykład wówczas, gdy bliscy torturowanego są świadkami tortur lub przez wiele miesięcy nie wiedzą, co się stało z zaginionym członkiem rodziny. Jeżeli zaś chodzi o naruszenie art. 5 ust. 5 Konwencji, to jest prawa do odszkodowania za sprzeczne z prawem pozbawienie wolności, Trybunał uznał, iż prawo dochodzenia tego roszczenia ma wyłącznie ten ze skarżących, który został uznany jedynym spadkobiercą zmarłego mężczyzny, przystąpił do postępowania krajowego po śmierci bezpośrednio poszkodowanego i odziedziczył także to roszczenie. Zdaniem Trybunału, wykazał się on w ten sposób "silnym interesem moralnym" (oprócz interesu majątkowego), który uzasadnia przyznanie mu zdolności do dochodzenia przed Trybunałem zadośćuczynienia za naruszenia praw podstawowych swego ojca.

Trybunał odniósł się następnie do istoty zarzutów podniesionych w sprawie, to jest do zaniżonej kwoty zadośćuczynienia przyznanej w związku z aresztowaniem i torturowaniem ojca skarżącego przez sądy macedońskie. Kwota przyznana przez sądy krajowe - to jest 9800 euro - została uznana przez Trybunał za niezasadnie niską. Trybunał nadto wskazał, iż kwota ta została przyznana przez sądy krajowy wyłącznie w związku ze stosowaniem tortur przez funkcjonariuszy państwowych w stosunku do ojca skarżącego. Sądy krajowe nie uwzględniły odrębnego roszczenia podniesionego w związku z dochodzeniem odszkodowania za sprzeczne z prawem pozbawienie wolności. W tym stanie rzeczy Trybunał doszedł do wniosku, iż naruszenia praw podstawowych, uznane przez władze krajowe, nie zostały odpowiednio naprawione. Trybunał potwierdził więc złamanie art. 3 i art. 5 ust. 5 Konwencji i przyznał synowi zmarłego dodatkowe zadośćuczynienie w wysokości 20 tys. euro.

Odszkodowanie za nieuzasadnione pozbawienie wolności nie tylko dla osadzonego
Prawo polskie reguluje kwestie dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne pozbawienie wolności w art. 552 i następnych kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z art. 552 §4 k.p.k. roszczenia takie powstają również w wypadku "niewątpliwie niesłusznego" aresztowania i zatrzymania. W przypadku wymagalnej wierzytelności z tego tytułu, przysługującego osobie zmarłej, będzie ona podlegać dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Prawo polskie idzie jednak dalej: zgodnie z art. 556 k.p.k., jeżeli uprawniony zmarł, prawo do odszkodowania przysługuje także osobie, która wskutek wykonania kary lub aresztowania utraciła źródło utrzymania. Nie tylko więc spadkodawca uprawnionego może dochodzić odszkodowania z tego tytułu (wobec wstąpienia w ogół praw majątkowych spadkodawcy), lecz również inne osoby, na które aresztowanie takie miało określony wpływ.

Warto jednak wskazać na inny aspekt omawianego orzeczenia Trybunału, to jest na kwestię pośredniego doznania szkody lub krzywdy ze względu na naruszenie praw podstawowych innej osoby. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, sytuacja taka jest możliwa wówczas, gdy w konkretnych okolicznościach sprawy można wskazać na elementy indywidualnej szkody lub krzywdy doznanej przez osobę w związku z naruszeniem praw podstawowych kogoś innego (najczęściej osoby najbliższej). Dzieje się tak wówczas, gdy członkowie rodziny są świadkami stosowania tortur lub przez długie miesiące nie wiedzą, co się dzieje z ich bliskim. Można w tym miejscu wskazać zatem na kształtowanie się praktyki orzeczniczej sądów, która kierunkuje się na badanie indywidualnych uszczerbków doznanych nie tylko bezpośrednio przez poszkodowanego/pokrzywdzonego, lecz również pośrednio, u członków jego najbliższej rodziny. W tym duchu podjął również też swe ostatnie uchwały z dnia 27 marca 2018 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt III CZP 69/17, III CZP 36/17 i III CZP 60/17) w przedmiocie roszczeń osób najbliższych w związku ze szkodą doznaną przez osobę ze względu na błędy medyczne.

Selami i inni przeciwko "byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii" - wyrok ETPC z dnia 1 marca 2018 r., skarga nr 78241/13.

-----------------------------

* Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu.