Skargę do Trybunału wniosło dwoje obywateli Rumunii romskiego pochodzenia - rodziców siedmiorga dzieci, które zostały im odebrane i przekazane pod tymczasową instytucjonalną pieczę zastępczą. W 2010 r. rodziną skarżących zainteresowały się rumuńskie służby socjalne: okazało się, że siedmioro dzieci skarżących nie chodzi do szkoły, nie zostało zarejestrowanych u lekarza, mieszka w bardzo złych warunkach, a sytuacja finansowa rodziców nie zapewnia im bezpieczeństwa i możliwości rozwoju.

Skarżącym wskazano, że zaniedbują dzieci, i nakazano im podjęcie odpowiednich kroków. Odpowiednie służby kontrolowały sytuację dzieci przez kolejne dwa miesiące, niestety okazało się, że nic się nie zmieniło. W kwietniu 2011 r. krajowy sąd rodzinny nakazał odebranie dzieci i umieszczenie ich pod instytucjonalną pieczą zastępczą. To zmotywowało skarżących: wyremontowali dom, poprawili swą sytuację finansową, wzięli udział w specjalnym programie, który pomógł im zrozumieć charakter obowiązków wychowawczych rodziców. Jednocześnie cały czas pozostawali w stałym kontakcie z dziećmi. W kwietniu 2012 r. przeprowadzono nową kontrolę warunków zapewnianych przez skarżących, która zakończyła się pozytywnie, a dzieci wróciły do domu w czerwcu i lipcu 2012 r. Przed Trybunałem skarżący zarzucili, iż odebranie im dzieci na ponad rok stanowiło naruszenie ich prawa do poszanowania życia rodzinnego, chronionego w art. 8* Konwencji o prawach człowieka.

Trybunał nie zgodził się ze skarżącymi i nie stwierdził naruszenia art. 8 Konwencji.

Odebranie dzieci skarżącym bezsprzecznie stanowiło ingerencję w ich prawa podstawowe, lecz aby ingerencja taka została uznana za naruszenie art. 8 Konwencji należy wykazać, iż była ona niezasadna lub nieproporcjonalna, sprzeczna z prawem lub niekonieczna w demokratycznym społeczeństwie. W omawianej sprawie przekazanie dzieci skarżących pod tymczasową pieczę instytucjonalną zostało przeprowadzone na podstawie odpowiednich przepisów rumuńskiego prawa rodzinnego oraz dla dobra dzieci, w celu ochrony ich interesów związanych z zapewnieniem im prawidłowego środowiska rozwoju. Jeżeli zaś chodzi o kwestię wykazania konieczności ingerencji w demokratycznym społeczeństwie, jak tego wymaga art. 8 Konwencji, Trybunał wskazał na trzy główne okoliczności uzasadniające zastosowanie zaskarżonego środka.

Po pierwsze, działania rumuńskich służb socjalnych zostały podjęte wobec oczywistych zaniedbań rodziców względem dzieci. W raporcie sporządzonym przez pracowników socjalnych wskazano na biedę, w jakiej żyły dzieci, na to, że nie chodziły do szkoły ani nie były pod opieką lekarza. Przez dwa miesiące prowadzono monitoring rodziny i dopiero po tym, jak okazał się on nieskuteczny, zdecydowano o odebraniu dzieci rodzicom. Decyzja została podjęta w trybie pilnym przez sąd z powodu braku reakcji skarżących na dotychczasowe działania organów socjalnych.

Po drugie, sąd, zarówno decydując o przekazaniu dzieci pod pieczę instytucjonalną, jak i decydując o przedłużeniu tej pieczy, brał pod uwagę nie tylko warunki materialne dzieci, lecz również świadomość rodzicielską skarżących i ich zdolność do podjęcia obowiązków wychowawczych. Dopiero wówczas, gdy skarżący byli w stanie wywiązać się ze swej roli, dzieci do nich wróciły.

Po trzecie, władze rumuńskie zrobiły wszystko, czego można było od nich racjonalne oczekiwać, aby umożliwić powrót dzieci do domu i połączenie rodziny tak szybko, jak to było możliwe. Dzieci zostały oddane pod pieczę instytucjonalną tymczasowo, do momentu, kiedy rodzice będą w stanie się podjąć swe obowiązki wychowawcze. Organy władzy podjęły szereg kroków pozwalających na podtrzymanie więzi pomiędzy rodzicami a dziećmi, a powrót dzieci do domu został należycie przygotowany. Gmina udzieliła rodzicom wsparcia finansowego na remont domu, a rodzice musieli przejść odpowiednie szkolenia dla poprawy ich umiejętności rodzicielskich. Sytuacja była cały czas monitorowana, a dzieci pozostawały pod pieczą instytucjonalną jedynie tak długo, jak to było konieczne.

W konsekwencji Trybunał stwierdził, że tymczasowe umieszczenie dzieci w pieczy instytucjonalnej zostało należycie uzasadnione i przeprowadzone w ich interesie. Stała kontrola sytuacji oraz wsparcie zapewnione rodzinie miało na celu przede wszystkim ochronę dobra dzieci, przy jednoczesnym zachowaniu sprawiedliwej równowagi pomiędzy interesami dzieci a interesami rodziców. Wobec tego ingerencja w prawa skarżących nie oznaczała naruszenia ich praw podstawowych z art. 8 Konwencji.

W prawie polskim zasady wykonywania pieczy instytucjonalnej określa ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. W sytuacji zagrożenia dobra dziecka - zgodnie z art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego - interwencja w sytuację rodzinną odbywa się na podstawie zarządzenia sądu opiekuńczego. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej również na kanwie przepisów polskich postrzegane jest jako rozwiązanie ostateczne, stosowane wówczas, gdy wszelkie inne środki naprawcze zawiodą. Krajowe organy władzy nie mogą pozostawać bezczynne w obliczu zagrożenia dobra i interesów dziecka, lecz nie mogą również "przedobrzyć" i zareagować nadmiernie. Istotą sprawy staje się tutaj wypracowanie odpowiedniej równowagi pomiędzy interesami dzieci i rodziców, z tym zastrzeżeniem, iż dobro i interesy dzieci zawsze będą miały charakter nadrzędny w stosunku do interesów innych stron.

Zadanie, które stoi przed organami opiekuńczymi i wychowawczymi w tej mierze jest wyjątkowo trudne: co zrobić i jak to zrobić, żeby nie interweniować za wcześnie, a jednak nie za późno, by dobro dziecka nie zostało naruszone? Regulacje prawne i orzecznictwo sądów, ze swej istoty, wskazują jedynie ogólny kierunek i wyznaczą bazowe zasady postępowania w trudnych sytuacjach rodzinnych. Najważniejszą wartością jest dobro i stabilny rozwój dziecka, które powinno wychowywać się w rodzinie. I jakkolwiek taki jest cel regulacji rodzinno-opiekuńczych, to nie jest to cel absolutny i nie może być realizowany za wszelką cenę.

Achim przeciwko Rumunii - wyrok ETPC z dnia 24 października 2017 r., skarga nr 45959/11.

-----------------------------
* Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu.