Sąd rejonowy rozpoznawał sprawę o podział majątku między małżonkami. Sąd wydał postanowienie, którym dokonał podziału majątku wspólnego między małżonkami po ustanowieniu między nimi rozdzielności majątkowej. Kilka lat wcześniej, w wyroku orzekającym rozdzielność majątkową (wrzesień 2010 r.), ustalono wsteczną datę rozdzielności (styczeń 2010 r.).

W postępowaniu o podział majątku, sąd podzielił majątek. Podział rzeczy nastąpił w naturze, przy uwzględnieniu nakładów żony na ten majątek. Jednocześnie sąd zasądził od męża na rzecz żony stosowną dopłatę. Dokonując ustaleń, sąd brał pod uwagę stan majątku wspólnego w dniu ustania wspólności. Natomiast wartość poszczególnych składników majątku sąd ustalił według cen w chwili orzekania.

Jednocześnie sąd stwierdził, że część składników majątku wspólnego objęta była podziałem umownym z 2010 r. Sąd przyjął, że tych składników nie należy uwzględniać przy dziale majątku wspólnego. Sąd podkreślił, że umowa o podział tego majątku została wprawdzie zawarta przed wydaniem wyroku znoszącego wspólność małżeńską, ale sam podział de facto nastąpił już po jej zniesieniu. Związane to było z tym, że wyrok o rozdzielności majątkowej wydano z datą wsteczną.

Sąd okręgowy, który rozpoznawał apelację stron, powziął poważne wątpliwości co do kwestii dzielenia majątku małżonków. Zwrócił się więc do Sądu Najwyższego z następującymi dwoma pytaniami:
1. Czy w sprawie o podział majątku wspólnego ustalenie wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego następuje według stanu tych przedmiotów na dzień ustania wspólności majątkowej małżeńskiej czy według stanu na dzień orzekania?
2. Czy ważna jest umowa o częściowym podziale majątku wspólnego zawarta z naruszeniem zakazu wynikającego z art. 35 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, jeżeli następnie na mocy prawomocnego wyroku sądowego została orzeczona rozdzielność majątkowa z datą wsteczną obejmującą okres, w którym została zawarta powyższa umowa o podziale majątku wspólnego?"


Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków>>

Pierwsze pytanie
Sąd Najwyższy przyjął, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału.

Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż problem ten nie budził w zasadzie poważnych wątpliwości. W sprawach działowych przyjmowano, że sąd ustala skład dzielonego majątku według chwili ustaniu wspólności majątkowej lub otwarcia spadku (powstania współwłasności). Jednocześnie przyjmuje się, że należy brać pod uwagę wartość według stanu i cen w chwili dokonywania podziału. Brak jest przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników. Za chwilę tę należy uznać czas dokonywania działu, a więc czas orzekania. Oznacza to, że przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału. Jednocześnie punktem wyjścia jest skład majątku wspólnego w chwili powstania odrębności majątkowej (ustania wspólności).

Sąd Najwyższy zaznaczył także, że podział majątku przez małżonków nie jest obowiązkowy. Należy więc uwzględniać chwilę podziału jako miarodajną dla rozliczenia małżonków oraz oceny stanu i wartości składników majątku wspólnego. Analogiczne stanowisko wynika z licznych orzeczeń sądów.

Drugie pytanie
Sąd Najwyższy uchwalił także, że umowa małżonków o częściowym podziale majątku wspólnego, zawarta przed ustanowieniem przez sąd rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy (art. 52 § 2 k.r.o.), jest ważna.

Sąd Najwyższy ocenił, że postawione pytanie wynikało z niepowtarzalnego stanu faktycznego, którego nie odnotowano wcześniej. Rozdzielność majątkowa ustanawiana przez sąd powstaje z dniem oznaczonym w wyroku; może to być dzień wcześniejszy niż orzekanie, a nawet wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności wtedy, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu. Data wsteczna wyroku orzekającego rozdzielność majątkową powoduje, że w świetle prawa z tym dniem przestaje istnieć wspólność majątkowa. W świetle zaś art. 35 k.r.o. w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Sąd Najwyższy zaznaczył, że czynności prawne zakazane w trakcie trwania wspólności małżeńskiej, stają się skuteczne jeśli przestaje małżonków łączyć wspólność majątkowa. Tak też się dzieje również, gdy małżonkowie zawierają umowę o częściowy podział majątku wspólnego w trakcie istnienia wspólności majątkowej, pod warunkiem, że później sąd wyda wyrok, którym z datą wsteczną zniesie tę wspólność. W takim wypadku częściowe podzielenie majątku przez małżonków uznać należy za dopuszczalne. Taka czynność jest więc ważna i skuteczna. Dzięki wyrokowi w przedmiocie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną, możliwym jest więc "ocalenie" umów zawieranych jako niedopuszczalne. Moc wsteczna wyroku skutkuje bowiem tym, że stabilizuje się obrót prawny. Z tego też względu Sąd Najwyższy przyjął, że małżonkowie w tej konkretnej sytuacji mogli zawrzeć ważną umowę częściowego podziału majątku.

Uchwała SN z dnia 23.02.2018 r., III CZP 103/17, LEX nr 2445100.